بازنمایی هنرمندانه اخلاق

آثار نمایشی سیروس مقدم در نگاه اول بشدت انسانی و اخلاق گرا به نظر می رسند

آثار نمایشی سیروس مقدم در نگاه اول بشدت انسانی و اخلاق‌گرا به نظر می‌رسند. او سراغ مضامینی می‌رود که از دل آن بتواند یک چالش جدی در یکی از حوزه‌های اخلاقی به وجود بیاورد. اخلاق نه به عنوان یک برچسب اضافی بلکه به عنوان یک عنصر ضروری در تار و پود داستان‌های این کارگردان تنیده شده است.

در چاردیواری قهرمان داستان با یک دروغ روانه جاده تباهی می‌شود و وضعیت متعادل اولیه‌اش را از دست می‌دهد. در سریال «تا ثریا» شخصیت اصلی قرار است به جنگ غول ربا و نزولخواری برود و شکست بخورد. در هر دو داستان یک عنصر اخلاقی عامل پیش‌برنده درام هستند. اولی پلشتی دروغگویی را برای مخاطبش نمایان می‌کند و دومی عواقب تلخ پول نزول را هشدار می‌دهد. پس در هر دو الگوهای ارزشی و هنجارهای اجتماعی حضور پررنگی در خط اصلی قصه دارند.

قبل از پرداختن به مضمون‌های اخلاقی کارهای سیروس مقدم، بهتر است به سراغ پاسخ این سوال برویم که اساسا یک فیلم یا سریال اخلاقی باید واجد چه ویژگی‌هایی باشد. ابتدایی‌ترین پاسخ به این سوال این است که بگوییم در سریال‌های اخلاقی همه شخصیت‌ها، رفتاری ارزشی و انسانی دارند و به سمت گناه سوق پیدا نمی‌کنند. طرفداران این نظریه معتقدند یک سریال می‌تواند با نشان‌دادن و تکرار یک رفتار ارزشی زیبایی‌های آن را به بینندگانش منتقل کند. مشکل اصلی این گونه سریال‌ها این است که شخصیت‌های منفی و شرور از فضای داستان حذف می‌شوند و جایشان را به آدم‌های خوبی می‌دهند که منشأ خیر و نیکی هستند. در این حالت معمولا قصه دچار سکته می‌شود. چون شخصیت منفی که بخواهد درام داستان را شکل بدهد وجود ندارد. دومین گروه سریال‌های اخلاقی کارهایی هستند که در آن قهرمان منفی و بدکار وجود دارد ولی این شخصیت به خاطر اشتباهاتی که انجام داده مجازات می‌شود و سزای عمل بدش را می‌بیند. سینما و تلویزیون ما در هر دو گروه مورد اشاره، شاهد ساخت آثار زیادی بوده است. آثاری که گاه به دلیل عرضه مستقیم پیام‌های اخلاقی نتوانسته‌اند راه به جایی ببرند. بیشتر سریال‌های اخلاقی پیامشان را به صورت گل‌درشت و ساختگی نمایان کرده‌اند و نتوانسته‌اند تاثیرگذاری لازم را داشته باشند.

مریلین بکر در کتاب اخلاق در فیلمنامه‌نویسی می‌نویسد:‌ در موقعیت‌های دراماتیک درست نیست تصمیم‌های شخصیت داستان را تنها به این دلیل که بر مبنای وجدان است، توجیه کنیم. ما باید قادر باشیم روند تصمیم‌گیری شخصیت را به گونه‌ای نمایش دهیم که برای مخاطب قابل باور باشد.

مصداق این توصیه را می‌توان در سریال‌های سیروس مقدم مشاهده کرد. ثریا که در مرکز ثقل داستان قرار گرفته همواره بر اصول اساسی زندگی‌اش پافشاری می‌کند. یکی از اصولش این است که او نمی‌گذارد نان حرام سر سفره‌اش بیاید. ثریا وقتی می‌فهمد که دامادش پولی را به آقا رضا داده تا هر ماه سودش را دریافت کند به او می‌گوید: «همین امروز می‌ری و پولت رو پس می‌گیری».

این ایمان و اعتقاد قلبی او برای مخاطب باورپذیر است چون در جای‌جای فضای قصه در قالب‌های کنش‌های جزئی به نمایش گذاشته می‌شود. ثریا درباره زشتی رباخواری هیچ‌گاه سخنرانی نمی‌کند و پند و موعظه نمی‌دهد. او نمی‌گوید که من انسان خوبی هستم و وجدانم به من حکم می‌کند که پول نزول دریافت نکنم. بلکه در موقعیتی قرار می‌گیرد که آن موقعیت گویای وحشت ثریا از افتادن در دام رباخواری است.

در این سریال کشمکش درونی ثریا را در برابر یک ثروت شبهه‌ناک می‌بینیم. توصیف احساسات درونی این فرد، هم به شخصیت‌پردازی‌اش کمک می‌کند و هم در انتقال پیام اخلاقی سریال موثر واقع می‌شود. برخلاف خیلی از فیلم‌هایی که قهرمان خیلی راحت دستش به پلیدی‌ها آلوده می‌شود در اینجا گرایش بسیار تدریجی و آرام شخصیت به سمت گناه و نافرمانی را می‌بینیم. در واقع در سریال تا ثریا حضور یک شخصیت غیرمنفعل به نام ثریا، تعلیق‌های داستان را افزایش داده و به کار اوج و فرود بخشیده است.

در هم‌تنیدگی شخصیت و کنش‌ها از دیگر عواملی است که موجب بازنمایی مناسب اخلاق در کارهای سیروس مقدم می‌شود. این نکته را می‌توان با یادآوری یک سکانس بهتر توضیح داد. جایی که ثریا برای خرید مواد غذایی به سوپرمارکت می‌رود، در پس‌زمینه قاب ۲ نفر در حال صحبت درباره قیمت‌های رهن و اجاره هستند. ثریا می‌شنود که هر یک میلیون تومان رهن معادل ۳۰ هزار تومان اجاره ماهیانه است. او به فکری عمیق فرو می‌رود و حواسش پرت می‌شود تا جایی که اجناس از دستش به زمین می‌افتند. احتمالا در آن زمان برای یک لحظه وسوسه رباخواری به سرش افتاده و دچار وحشت شده و باز دوباره به خودش آمده است.

مجموعه این کنش‌ها تصویر یک زن درستکار در آستانه سقوط و همچنین کم‌بضاعت را در ذهن تداعی می‌کند. نکته مهم‌تری که این کنش در لایه‌های زیرینش نشان می‌دهد، این است که ثریا زنی تنها و بی‌پناه است و خودش به تنهایی کارهای روزمره خانواده‌اش را انجام می‌دهد. مجموعه این مفاهیم در یک سکانس چند دقیقه‌ای به مخاطب ارائه می‌شود. مفاهیمی که اگر در قالب دیالوگ بیان می‌شدند دیگر تاثیرگذاری لازم را نداشت. مجموعه این کنش‌ها به پرداخت بهتر شخصیت هم کمک می‌کنند. ثریا شخصیتی چندوجهی است و در این سریال رفتار متقابل او را با دامادش،‌ فرزندش، دخترانش، دوستان هم‌جلسه‌ای‌اش و همکارانش در بیمارستان می‌بینیم. ثریا در برابر هر کدام از این افراد وجه متفاوتی از خصوصیات اخلاقی‌اش را عیان می‌کند. برای پسرش یک مادر دلسوز است و برای دامادش یک مادرزن سختگیر. با دوستانش در جلسه قرآن شوخی می‌کند ولی در محیط کار تبدیل به یک آدم جدی می‌شود و سلامتی‌اش را فدای کار دیگران می‌کند.

احسان رحیم‌زاده