ماه مهر

نگاهی به آیین ها و آداب و رسوم رمضان در بلوچستان

یکی از ویژگی‌های بارز مردم ایران زمین پایبندی و توجه به برگزاری آیین‌ها و آداب و رسوم خاص هر منطقه است و به تبع آن مردم بلوچ نیز همانند سایر اقوام و هموطنان خود در جای جای کشور عزیزمان دارای مراسم‌ها و آیین‌ها خاصی هستند. آیین‌ها و آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در میان مردم بلوچ همانند دیگر مراسم‌های این قوم تشابه بنیادی و ریشه‌یی چه در مکران (جنوب بلوچستان) و چه در سرحد (شمال بلوچستان) با هم دارد اما اجرای مراسم‌ها کم و بیش در مناطق مختلف بلوچستان متفاوت است. زنان بلوچ در برگزاری آیین‌های مربوط به ماه مبارک رمضان نقش کلیدی دارند. مدیریت بیشترین امورات مربوط به این ماه توسط آنان طی آیین‌های خاص به پا داشته می‌شود. اصلی‌ترین خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان تباهگ«tabaheg» است و این خوراک که مخصوص سحری مردمان بلوچ به شمار می‌رود معمولا با مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده پخت می‌شود و بسیار خوشمزه و لذیذ است و همچنین طرفداران فراوانی حتی در میان غیر بلوچ‌های این منطقه نیز دارد.

مردمان بلوچ از نیمه دوم ماه شعبان برای بدرقه از این ماه مبارک خود را آماده می‌سازند و خانه وکاشانه خویش را غبار روبی کرده تا با پاکی به استقبال رمضان بروند. اکثر زنان مسن و کسانی که سن وسالی گذرانده‌اند جهت نظافت مساجد محله یا روستای خود به آنجا می‌روند. بعد از نظافت مساجد زنان به روشن کردن مشک و دود دادن ماده‌یی خوشبو به نام سوچکی«suochaki» که این ماده خوشبو بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج همیشه فارس یا پاکستان تهیه می‌شود، می‌پردازند. با آغاز ماه مبارک رمضان هر شب چند ساعت مانده به اذان صبح شخص یا اشخاصی جهت بیدار نمودن اهالی محل با به صدا در آوردن طبل و خواندن اشعاری در این خصوص که از سروده‌های عامیانه منطقه است مردم را جهت صرف سحری بیدار می‌‌کنند. معمولا این کار توسط دو یا سه نفر و گاهی نیز انفرادی انجام می‌شود آن‌کس که طبل را می‌نوازد خود خواننده است و همراه یا همراهان آن نقش همسرایان را ایفا می‌‌کنند.

یکی از نمونه‌های اشعار خواننده شده در سحر هنگام چنین مضمونی دارد: «ای جنگلی گرازان- بی‌روچگ بی‌نمازان- تو وپتگی هماری!- ترس چه هدا نداری» این شعر از قدمت دیرینه‌یی برخوردار است و در حال حاضر درون مایه اشعار سحر با ادبیاتی نرم و ملایم‌تر خوانده می‌شود که بیشتر آن با مضمون پیامبران و ائمه اطهار است. در فقه اهل تسنن هر شب به همراه نماز عشاء ۲۰ رکعت نمازی اقامه می‌شود که به آن تراویح می‌گویند. این نماز که ویژه ماه مبارک رمضان است به عقیده آنان دارای فضائل زیادی است و خواندن آن جهت روزه داران لازم است. تراویح جزو سنت‌هاست و متشکل است از ۱۰ رکعت دو رکعتی. اما مردم بلوچستان طبق رسومات دیرینه خود همیشه سعی می‌کنند بیست رکعت نماز تراویح را هر شب با جماعت و به امامت حافظ قرآن که در هر شب یک جزو آن را تلاوت می‌کند بجا بیاورند. کمترین مدت زمان اقامه نماز تراویح نیم ساعت و بیشترین آن یک ساعت و نیم است. معمولا زنان در گذشته نماز تراویح را در منزل می‌خواندند اما امروزه درهای بیشتر مساجد شهرهای بزرگ به روی زنان نمازگزار باز است. البته زنان بلوچ در طول سال فقط یک ماه آن‌هم در ماه مبارک رمضان صرفا جهت ادای نماز تراویح که در این نماز ختم قرآن صورت می‌گیرد به مساجد می‌روند. حضور زنان در مساجد شهرهای بزرگ و روستاهای پرجمعیت پدیده‌یی تازه ظهور است که طی ۲۰ سال اخیر شکل گرفته و هنوز در بیشتر روستاهای بلوچستان اقامه نماز تراویح بدون حضور زنان صورت می‌گیرد.

از دیگر رسومات این ماه در بلوچستان تهیه چانگال «changal» است، این خوراک نیز اکثرا در ماه مبارک رمضان بر سر سفره افطار مورد استفاده قرار می‌گیرد و مواد اولیه آن خرما، خمیر نیمه پخته، روغن محلی حیوانی و افزودنی‌های معطر است. چانگال جزو شیرینی‌های محلی ثابت سفره‌های افطار است، طرفداران این شیرینی مخصوص بلوچی به جز ایام رمضان نیز آن را تهیه و صرف می‌‌کنند اما پرمصرف‌ترین زمان این شیرینی خوشمزه ماه مبارک رمضان است. همچنین چنگال همانند «تباهگ» در میان غیر بلوچ‌های منطقه طرفداران بی‌شماری دارد. آردنخود، آرد گندم، گشنیز، ادویه‌های معطر، روغن و... از مواد اصلی این غذاست و معمولا سر سفره افطار از آن استفاده می‌شود، حضور این غذا بر سر سفره مردم بلوچ از قدمت کمی برخوردار است چرا که دستور پخت آن از کشورهای عربی و پاکستان گرفته شده و به دلیل نبود مواد اولیه آن در روستاها بیشتر در شهرهای بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دیگر غذاهای محلی که می‌توان آن را بر سرسفره‌های افطار در بلوچستان یافت غذاهایی مثل حلوا شکری، حلوا شیرگی، خرما بریز، خرما شیرگی، کتوک، هارگ، انواع لبنیات محلی، نان روغنی، مربای خرما، انواع ترشی‌های مختلف مثل ترشی لیمو، ترشی انبه و... است. چند روز مانده به پایان ماه مبارک رمضان شهرهای بزرگ و مراکز خرید به صورت چشمگیری شلوغ می‌شوند و مردم شهرهای کوچک و روستاها جهت تهیه ملزومات عید خود را به شهرها می‌رسانند.

شهرهای بزرگ و مراکز خرید در چند روز پایانی ماه مبارک رمضان چنان شلوغ می‌شوند که تردد را برای مردم و خودروها دشوار می‌سازد. بیشترین کالاهایی که در این روزها به فروش می‌رسد نظیر: پارچه، لباس، کفش، حنا، شیرینی، میوه و... است. در شب پایانی ماه مبارک رمضان زنان بلوچ با تهیه و آماده‌سازی حنا که معمولا حنای محلی آن منطقه است خود را جهت مراسم حنابندان آماده می‌سازند. در این مراسم که شب قبل از عید انجام می‌شود زنان و دختران با حنا نقش‌های مختلف و زیبایی را روی دست‌های خودپیاده می‌‌کنند. کار بستن حنا بر دست زنان توسط فردی که در این زمینه مهارت خاص دارد انجام می‌شود. بالاخره ماه مبارک رمضان پایان می‌یابد و مردم خود را جهت روز عید سعید فطر آماده می‌‌کنند.

عید سعید فطر یکی از اعیادی است که نزد ما ایرانی‌ها و به ویژه مردم بلوچ حایز اهمیت است. در این روز مردان با پوشیدن لباس نو به نزدیک‌ترین عیدگاه‌های محل سکونت که محلی است جهت اقامه نماز عید به آنجا می‌روند. حضور چشمگیر کودکان به همراه پدران و نزدیکان خود در عیدگاه‌ها از نکات جالب توجه این مراسم معنوی است. با پایان نماز عید و خواندن دعا به صورت دسته جمعی، نمازگزاران به ویژه آشنایان، اقوام و خویشاوندن همدیگر را در آغوش گرفته و طلب بخشش و حلالیت می‌‌کنند. مردم بلوچستان معتقدند: اگر کسی در طول سال مرتکب خطایی شده با طلبیدن حلالیت از یکدیگر در این روز بزرگ، خداوند تمام گناهان او را می‌بخشد. زنان نمی‌توانند در نماز عید حضور داشته باشند.

محمد بلوچ زهی