فرار به گلشن کویر از دود و گاز بی پایان

دیدار از طبس

دست شستن از حضر و رهسپار سفر شدن برای هر کسی علتی دارد؛ اما این روزها فرار از سرسام و شلوغی و آلودگی یک پای همیشگی سفر شهروندان است. حضور بی‌حد انسان‌ها در محدوده‌ای کوچک و اخلال در آسایش دیگری با موتوری پرسروصدا، بوق‌های ممتد معنادار و دود و گاز تمام‌نشدنی خروجی خودروها، ویژگی اصلی شهری چون تهران است که ساکنانش را پیش از هر چیز نیازمند آرامش کرده است. سفر به جایی دور، هر چه دورتر آرام‌تر.

نگاه مسافران در بدو ورود به شهر به تمیزی و تازگی محیط می‌افتد، گویی شهری است جدید که البته با رعایت اصول از جمله موقعیت‌یابی مناسب ساخته شده است. اما اندکی تامل همه‌چیز را عوض می‌کند. دیدن سد کریت در نزدیکی این شهر با قدمت ۷۰۰‌ساله‌اش که نشان از زبردستی بسیار زیاد معماران ایرانی به عنوان نخستین سدسازان جهان دارد، تاریخی کهن را از دل این شهر تازه‌ساز بیرون می‌آورد. شهرستان طبس در شمال شرق استان یزد در مدار ۳۳ درجه و ۳۵ دقیقه شمالی و نصف‌النهار ۵۶ درجه و ۵۵ دقیقه شرقی در منطقه‌ای با آب و هوای بیابانی واقع شده است. منطقه‌ای که برای رسیدن به شهر و آبادی بعدی باید کیلومترها بدون دیدن هیچ نشانی از حیات طی کنی و تنها منظره‌ای که می‌بینی اتصال آسمان و زمین است در افق دوردست. یکی از بهترین مثال‌های این یکی شدن آسمان و زمین، جاده خور به طبس است که بخش اعظم آن، در مسیری حدود ۱۵۰ کیلومتر گویی جاده‌ای بر کف دست کشیده شده است. نه آبادی کوچکی، نه قهوه‌خانه‌ای و نه هیچ پستی و بلندی و حتی اغلب بی‌هیچ پیچ و خمی، جاده ادامه می‌یابد. در همین هیچستان است که دیدن گله‌ای شتر که گاهی بدون رعایت حق‌تقدم از جاده هم عبور می‌کنند مسافران را شگفت‌زده می‌کند.

از ۳۰ یا ۴۰ کیلومتری خور که می‌گذری، دیگر تقریباً از شترها هم خبری نیست. اندکی پس از این حدود ۴۰ کیلومتر، جاده از میان شوره‌زاری می‌گذرد و تا چشم کار می‌کند بلورهای نمک دو سوی جاده را فرش کرده‌اند. همچون سنگفرش عمارتی عظیم که معلوم نیست معمار آن چگونه سنگ‌های پنج‌ضلعی‌اش را به این خوبی به هم جفت و جور کرده است. حتی یک غلط هم ندارد این سنگفرش عظیم.

یکی از زیبایی‌های طبس همین است که دل کویر و جایی که حیات با آن قهر است آنچنان خوش و خرم سر برآورده است و شده است گلشن کویر. طبیعت لطیف و خرم طبس، با درختان همیشه سبز نخل و مرکباتش، هوش از سر هر مسافر خسته از کویر می‌رباید. لطافتی که در جنوب شرق کویر مرکزی و شمال غرب کویر لوت واقع شده و مانع از رسیدن این همه خشکی و خشونت دو کویر سترگ ایران‌زمین به هم شده است. اینچنین است که گاهی در حاشیه کویری داغ و سوزان، سرزمینی را می‌یابی که وقتی گام در آن می‌گذاری، همه خشکی و خشونت کویرِ پشت سر را از یادت می‌برد و کویر پیش رو را تحمل‌پذیر می‌کند.

هرچند طبس در جایی واقع است که محور ارتباطی پنج استان یزد، اصفهان، سمنان، خراسان و کرمان است، اما آرامش طبس همان است که من و شما همواره در پی آنیم. مقصدی که می‌تواند چند روزی مبداء شما باشد برای آمد و شد و دیدار زیبایی‌های اطراف آن.

در طبس سه محل برای اتراق هست. یکی تنها هتل این شهر و دیگری مجتمعی توریستی که چندان هم توریستی و پاکیزه و مرتب نیست و دیگری امامزاده حسین طبس که من فضای پاک و آرام این امامزاده را ترجیح می‌دهم برای خلوت و استراحت. آن طور که محلی‌ها می‌گویند فقط نوروز اندکی شلوغ می‌شود و تمام نیمه دوم سال که زمان مناسب سفر به طبس است همین اندازه خلوت است که من دیدم. البته به جز روزهای خاص که محل اجتماع مردم است، مثل آدینه که صحن آن محل برگزاری نماز جمعه است.

آستان امامزاده حسین بن‌موسی الکاظم(ع) پس از زمین‌لرزه سال ۵۷ تقریباً به طور کامل تخریب شده و در بازسازی مجدد که توسط آستان قدس رضوی صورت گرفته، آستان این امامزاده در زمینی به مساحت ۱۶۹ هزار و ۸۶۰ متر مربع و صحن و سرای تماماً سنگفرش با وسعت ۴۰ هزار متر مربع در مرکز این زمین ساخته شده است. این امامزاده بسیار بزرگ با شش در ورودی در واقع مسجد جامع طبس، قبرستان شهدای این شهر و اقامتگاهی برای زائران برادر امام رضا و بازدیدکنندگان طبس است.

در سرای این آستان ۱۵۰ باب اتاق مفروش و ۱۲ سوئیت کامل ساخته شده که مکان بسیار آرامی است برای مسافران این دیار. اگر در گذر به طبس در اتاق‌های اقامتی یا مهمانپذیر (سوئیت)‌های آستان امامزاده حسین اقامت کنی، هنگام ورود به پارکینگ مسوول آن یک نسخه بروشور و یک نقشه کوچک این شهر و راه‌های ارتباطی آن را به شما هدیه می‌کند. از جمله مطالبی که دراین بروشور آمده، فهرست مکان‌های زیارتی و نیز دیدنی‌های طبس و نشانی‌هایشان است. باغ گلشن، ارگ قدیم، روستای خسرو و حمام مرتضی علی (چشمه آب گرم)، سد نهرین، سد کریت، قلعه الموت (پادگان فداییان حسن صباح) و... از جمله این دیدنی‌هاست. باغ گلشن یکی از نشانه‌های خرمی طبس است. دیدن پلیکان‌هایی که در حوض وسط باغ رها شده‌اند، مسافر طبس را فرسنگ‌ها از خشکی کویر دور می‌کند.

اما چرایی تازگی این دیار کهن زمین‌لرزه بزرگ ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ است که باعث ویرانی کامل طبس و روستاهای این شهرستان شده که پس از این واقعه همه چیز از نو ساخته شده است. در بعضی روستاها، مثل روستای اصفهک در جنوب طبس، روستای مخروبه قدیمی را رها کرده و روستای جدید را در کنار آن بنا کرده‌اند و روستای قدیم با آن نخل‌های پابرجایش خود دیدنی و یادآور خاطرات تلخ و شیرین گذشته است.

طبس از سطح دریا تنها ۶۹ متر ارتفاع دارد و در شرق آن رشته‌کوهی به نام «شتری» قرار گرفته است که ضلع شرقی چاله بزرگ طبس را تشکیل می‌دهد؛ رشته‌کوهی که امروز در دو نقطه از آن (چیروک در جنوب شرق و ازمیغان در شمال شرق طبس) دو سد بتنی و خاکی به نام‌های کریت و نهرین ساخته شده است. دیدن سد نهرین با آب نسبتاً مناسب پشت آن در آن ناحیه خود شگفتی دیگری است که دیدار از این دیار به همراه دارد.

سد کریت جلوی سد تاریخی و کهن کریت ساخته شده است. این سد قدیمی‌ترین سد تاریخی جهان است و به لحاظ وسعت آبگیری، قدمت منحصر به فرد دارد (حدود ۷۰۰ سال)؛ سدی که ابتکار ایرانیان را در ایجاد بندهای قوسی اثبات می‌کند. سد کریت یک سد تاریخی است که در کیلومتر ۲۵ جاده طبس – دیهوک واقع شده است. شگفتی غرورآفرینی که واقعاً مهجور مانده و کمتر ایرانی‌ای پیدا می‌شود که چیزی درباره‌اش بداند. در حالی که حتی تصورش هم مشکل است که چگونه چنین سازه‌ای را می‌شود با سنگ و ساروج ساخت. شاید دیدن همین سد برای رهسپار طبس شدن کافی باشد، اما اگر علاقه زیادی به دیدن و کسب اطلاع از چنین سازه‌ای دارید در محل باید به دیدن قناعت کنید و کارشناسی و راهنمایی برای راهنمایی آنجا نیست. سد قدیمی کریت بیستم اسفندماه سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در فهرست آثار باستانی ایران قرار گرفته است.

همه آرامش و زیبایی طبس به نخلستان‌ها و استخر‌های ذخیره‌ساز آب قنات و خرمای پیارم آن نیست. دوری بسیار آرامش ساخته است و تنها مشکل دیدار از طبس همین فاصله نسبتاً زیاد آن با دیگر شهرهای ایران و از جمله تهران است. بنابراین سفر با وسیله شخصی نیاز به وسیله‌ای کاملاً سالم و راننده‌ای باتجربه و پرحوصله دارد تا خدای نکرده سفر با خطر همراه نباشد. در این صورت لذت رانندگی در جاده‌هایی تقریباً خالی از خودرو و خاص هم شامل حال‌تان می‌شود.

محمد قدمعلی