خانه ایمان, خانه نذر

امام زاده صالح ع در دل شمیران

هر زمان صحبت از شمیران می‌شود، ناخودآگاه به یاد امام‌زاده صالح(ع) می‌افتی که در دل دامنه رشته‌ کوه‌های البرز و در قلب منطقه تجریش آرمیده است؛ امام‌زاده‌ای که از سده هشتم هـ.ق همچنان پابرجاست. کوچه‌پس‌کوچه‌هایی که امام‌زاده را در برگرفته انگار همان حال و هوای قجری دارد و بافت قدیمی خود را حفظ کرده است. برای ورود به امام‌زاده، سه در وجود دارد که دو در آن در بازار قدیمی تجریش است و در اصلی آن نیز در شمال امام‌زاده قرار دارد. اما حالا خبری از آن درخت چنار معروف که در تمام کتاب‌های تهران قدیم به آن اشاره شده، نیست.

وقتی نشانی‌اش را می‌پرسی، می‌گویند؛ سال‌هاست که درخت از بن و ریشه قطع شده است. حتی حصاری که در آن کبوترها بودند و زایران با عشق، همراه خود دانه می‌آوردند تا به آنها دهند هم دیده نمی‌شود و جای خود را به ساعتی خورشیدی داده است. البته مسوولان می‌گویند؛ در صبح‌های بسیار زود، به حدی در اطراف صحن کبوتر جمع می‌شود که جای قدم برداشتن نیست. صاحب امام‌زاده آن‌گونه که از کتیبه بالای سر در صحن به چشم می‌خورد از پسران امام موسی‌کاظم(ع) و برادر امام هشتم شیعیان، امام‌رضا(ع) است. گفته می‌شود که حسن‌نامی بهبهانی در تعقیب وی برآمده و صالح(ع) را در باغ جنب گلشن زیر همان درخت چنار گرفتار کرده و به شهادت رسانده است. برخی از اسناد حاکی از آن است که سر این امام‌زاده در آرامگاه دفن است و بدن وی نیز در آرامگاهی با نام مشابه در میدان عالی‌قاپو اردبیل آرمیده است، اما مسوول روابط عمومی، این مساله را نقض می‌کند و این داستان را شایعه می‌پندارد و معتقد است که بدن و سر امام‌زاده صالح(ع) هر دو و در همین آرامگاه دفن است.

در گذشته‌ای نه‌چندان دور، صحن و حیاط این بقعه، قبرستان عمومی بوده است که برای وسعت و توسعه صحن، اخیرا قبرها را جابه‌جا کرده و به طبقه زیرین صحن منتقل کرده‌اند. با این حال، وقتی از در شمالی وارد امام‌زاده می‌شوی، شش سنگ قبر از شهدای گمنام جنگ تحمیلی به چشم می‌خورد و حتی در صحنی که مربوط به بانوان است، نیز دو سنگ قبر موجود است که با فرش پوشانیده شده و زایران بی‌توجه به آن، بر رویش نشسته‌اند. آخرین شخصی که در این امام‌زاده به خاک سپرده شده، دکتر مجید شهریاری است که در آذرماه ۱۳۸۹ به شهادت رسید.

مرکز امداد پزشکی،‌ کتابخانه و مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی مربوط به امام‌زاده، اطراف صحن را دربرگرفته است که این خدمات را تقریبا در هیچ امام‌زاده‌ای نمی‌توانی پیدا کنی. از دیگر نکات قابل توجه نیز سایت اینترنتی و دفتر خدماتی مربوط به سایت است که زایران می‌توانند از آن به عنوان راهنما استفاده کنند.

● تاریخچه بقعه امام‌زاده صالح(ع)

این بقعه، بنای چهارگوش بزرگ و محکمی است که در آبادی و محله تجریش واقع شده است. فضای درونی ‌آن ۴۲۲ هزار و ۵۰ متر مربع وسعت دارد و دارای دیوارهای قطوری است که با توجه به وضع طاق‌نماها از نظر سبک و شیوه معماری به بناهای دوران ایلخانی بازمی‌گردد. گنبد شلمجی‌شکل آن نیز با کاشی‌های بسیار زیبایی پوشیده شده است. این گنبد بنا بر گفته خادمان امام‌زاده در سال ۱۳۲۳ هـ.ش به همت شخصی به نام حسن فداکار با هزینه شخصی، تعمیر و کاشی‌کاری آن به‌صورت اولیه تجدید شده است و بنا بر دستور هلاکومیرزا، فرزند فتحعلی‌شاه نیز، نقاشی‌های ظریف و مقرنس‌کاری‌های استادانه‌ای داخل حرم انجام شده است. هلاکومیرزا، بانی بازسازی و آذین‌کاری حرم شناخته شده است.

مدخل ورودی کنونی نیز از خیرات اوست چراکه قبل از آن در ورودی از طرف غرب امام‌زاده باز می‌شد که به سمت شمال انتقال داده شد و همچنین ایوان و رواقی نیز در همین بخش شمالی در سال‌های گذشته افزوده شده است. در داخل حریم وسیع امام‌زاده، صندوقی چوبین وجود دارد که متعلق به دوران صفویه یا افشاریه است و بسیار جلب توجه می‌کند. ضریح نیز تماما از نقره است که از وقفیات مرحوم آقامیرزاسعیدخان، وزیر امور خارجه دوران قاجار است. بعد از انقلاب اسلامی، گنبد بزرگ‌تری ساخته شد که روی گنبد بالای حرم نصب شده و نیز دو گلدسته از دهه ۸۰ به بعد به صحن اضافه شده است. با این حال وقتی پا به درون حیاط امام‌زاده می‌گذاری، بیش از هر چیزی ساخت و سازهای نیمه‌تمام حوالی بقعه توجه تو را به خود جلب می‌کند و کارگران مشغول ساخت بناهای جدید و بازسازی بناهای کهن هستند.

● چنار معروف امام‌زاده صالح(ع)

می‌گویند کهنسال‌ترین چنار تهران، چنار امام‌زاده صالح(ع) بوده که امروزه هیچ اثری از آن نیست ولی داستان‌های بسیار خواندنی داشته است تا آنجا که مارکوپلو در سفرنامه خود از این درخت یاد کرده و آن را از مهم‌ترین نمونه‌های درخت چنار در جهان شمرده است. یکی از داستان‌هایی که مربوط به این درخت است مبنی بر آن است که قبل از شهادت امام‌زاده صالح(ع) در شب سال نو، مادری به دلیل عدم استطاعت مالی نتوانست برای فرزندش، لباس نو تهیه کند. رهگذری از کنار این مادر گذشت و پس از ‌آگاهی از این موضوع، به زن کمک و لباس نویی را برای کودک زن تهیه می‌کند. این مادر درمانده برای سپاس از آن مرد، تخم درخت چناری را در کنار منزل آن شخص می‌کارد و از خدا می‌خواهد که به این فرد خیر ۱۰۰۰ سال عمر دهد که این ۱۰۰۰ سال پاگیر درخت چنار می‌شود.

این درخت به دلیل گسترده بودن شاخه‌ها و ایجاد مزاحمت در صحن و نیز خشک شدن آن طی سالیان گذشته، قطع شده است.

● مدفونین در جوار امام‌زاده

این امام‌زاده آرامگاه بسیاری از افراد عمومی و رجال سیاسی و درباری دوران قاجار بوده است. در این آرامگاه بیش از ۱۵۰ نفر دفن شده‌اند که بسیاری از آنها افراد مشهور و معروفی بوده‌اند از جمله می‌توان به میرزانصرالله‌خان نائینی ملقب به مشیرالدوله اشاره کرد که فرمان مشروطیت توسط وی به ملت ابلاغ شد. وی در سال ۱۳۲۵ هـ.ق درگذشت و در کنار صحن امام‌زاده دفن شد. همچنین محمدولی‌خان تنکابنی ملقب به سپهسالار نیز که به دلیل مشکلات، خودکشی کرد در این قبرستان آرمیده است. در گذشته مقبره آنان دارای طاقه شال‌ها و چراغ بوده است که امروزه اثری از آنها نیست.

● نذر و نیاز در امام‌زاده

از شاخصه‌های این امام‌زاده تجریش‌نشین، ورودی زایران دختران جوان است که برای طلب حاجت‌شان، نان، پنیر، سبزی، خرما یا نمک نذر امام‌زاده می‌کنند. بنا بر گفته یکی از خادمان زن که به صورت افتخاری در این امام‌زاده مشغول به کار است به دلیل آنکه صالح(ع) بسیار جوان بوده و در ۱۸سالگی به شهادت رسیده، حاجت جوانان را بسیار سریع می‌دهد و اکثر زایران هم دختران نوجوان و جوان هستند که برای قبولی در کنکور یا ازدواج مناسب به نذر و نیاز می‌پردازند.

اما نذر نمک داستان جالبی دارد. می‌گویند درگذشته‌های دور به دلیل عدم دسترسی به وسیله نقلیه و صعب‌العبور بودن تجریش در زمستان، زایران با خود نمک می‌آوردند و در مسیر می‌پاشیدند تا راه را برای دیگر زایران باز کنند و از آن تاریخ به بعد، نمک هم جزو نذریات این بقعه شد و زایرانی که استطاعت مالی ندارند، نیازمند این نمک‌های نذری هستند و آنها را می‌گیرند و خود به کار می‌برند یا به فروش می‌رسانند.

این امام‌زاده قدیمی که در دل شمیران آرمیده است، نه‌تنها در تهران بلکه در کل ایران و حوزه‌های شیعه‌نشین شهرت دارد و هر سال تعداد زیادی از مشتاقان و شفاخواهان را به خود می‌طلبد.

فرزانه نیکروح‌متین