ثروتمند یا فقیر

سازمان تامین اجتماعی که با هدف اجرا, تعمیم و گسترش انواع بیمه های اجتماعی و درمانی و استقرار نظام هماهنگ متناسب با اهداف نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی و تمرکز وجوه و درآمدهای موضوع قانون تامین اجتماعی تاسیس شده است, با به کارگیری اصول محاسبات بیمه ای در حوزه بیمه و بر اساس اصول بنگاه داری و اقتصادی در حوزه سرمایه گذاری و بهره گیری از وجوه و ذخایر در اختیار باید فعالیت کند

سازمان تامین اجتماعی که با هدف اجرا، تعمیم و گسترش انواع بیمه‎های اجتماعی و درمانی و استقرار نظام هماهنگ متناسب با اهداف نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی و تمرکز وجوه و درآمدهای موضوع قانون تامین اجتماعی تاسیس شده است، با به کارگیری اصول محاسبات بیمه‎ای در حوزه بیمه و بر اساس اصول بنگاه‎داری و اقتصادی در حوزه سرمایه‎گذاری و بهره‎گیری از وجوه و ذخایر در اختیار باید فعالیت کند.

این سازمان با توجه به قدمت زیادی که دارد، می‌تواند نقش قابل توجهی در اقتصاد ملی و برخی حوزه‌های عمده سرمایه‌گذاری داشته باشد.

اهمیت این سازمان بزرگ به این معنا است که ایجاد هرگونه خلل در نظام‌های عملکردی آن بسیاری از نهادهای سیاست‌گذار و مسوول در بدنه نظام را تحت تاثیر قرار خواهد داد. به عنوان مثال، عدم توانایی در بازپرداخت تعهدات به معنی انتقال این تعهد به دولت و این نیز به معنای تخصیص بخشی از بودجه سایر نهادها برای این منظور است. سوءمدیریت در اداره مراکز درمانی و بیمارستان‌های تامین اجتماعی، وزارتخانه‌های بهداشت و تعاون، کار و رفاه اجتماعی را درگیر خواهد کرد. همچنین سوء مدیریت در شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی تحت پوشش نیز با توجه به حجم بالای سرمایه‌گذاری آنها، مشکلات بیکاری و کاهش رشد اقتصادی کشور را در پی دارد.

● اثبات فقر سازمان تامین اجتماعی

سازمان تامین اجتماعی با حدود ۴۰سال قدمت به تدریج بار هزینه‌های ناشی از بازپرداخت تعهدات را حس خواهد کرد. مقایسه آمار و اطلاعات دو دهه اخیر (۱۳۷۰ تا ۱۳۹۰) نشان می‌دهد:

- متوسط نرخ رشد تعهدات بلندمدت و مزایای بازنشستگی طی دوره مورد بررسی حدود ۳۳درصد،

- نرخ رشد هزینه‌های درمانی به طور متوسط ۲۶ درصد،

- نرخ رشد هزینه‌های کل نیز طی دوره مورد بررسی به طور متوسط حدود ۳۴ درصد بوده است.(۱)

این امر به این معنا است که سازمان تامین اجتماعی در طول ۴۰ سال گذشته بیشترین منابع را برای سرمایه‌گذاری در اختیار داشته است و در نتیجه از این پس با فزونی مصارف نسبت به منابع روبه‌رو خواهد شد.

بر اساس گزارش‌ معاونت فنی و درآمد سازمان، روند آتی مصارف نسبت به منابع نقدی، صعودی است به گونه‌ای که هر سال از میزان درآمدهای نقدی ناشی از دریافت حق بیمه نسبت به مجموع هزینه‌های پرداخت مستمری بازنشستگان عادی، بازنشستگان پیش از موعد و خدمات درمانی کاسته می‌شود. با توجه به رشد هزینه‌ها که بخش نقدی درآمدهای سازمان را هدف قرار می‌دهد، نقطه سربه‌سری درآمدهای نقدی و هزینه‌های سازمان به زمانی نزدیک‌تر انتقال می‌یابد.

● کسری تعهدات

گزارش‌های متعدد رسمی و غیررسمی درباره توازن ذخایر صندوق در مقابل تعهدات آن به بیمه‌شدگان نشان می‌دهد که در خوش‌بینانه‌ترین حالت،(۲) کل این ذخایر(۳) صرفا کفاف یک چهارم تعهدات(۴) را می‌دهد؛ بنابراین در میان مدت درآمدهای جاری سازمان پاسخگوی هزینه‌های جاری آن نخواهد بود؛ زیرا به دلیل افزایش میانگین سن بیمه شدگان، مصارف سازمان بیش از منابع آن می‌شود.

از طرفی درخصوص کسری تعهدات سازمان تامین اجتماعی در سال ۱۳۸۹چندین روایت وجود دارد؛ اولی همان ۴۶۳ هزار میلیارد که در بالا توضیح داده شد، روایت دیگر ۸۰۰ هزار میلیارد و دیگری ۱۲۰۰هزار میلیارد است که در زمان پیشنهاد ملحق شدن فولاد مبارکه اصفهان به هنگام درخواست مبلغی به عنوان اکچوئری محاسبه نسبت نفر- سال و مقایسه با نفر- سال‌های خود سازمان به دست آمده است. حال آنکه برای درک بهتر این ارقام و با توجه به نرخ دلار در سال ۸۹ (۱۰۰۰ تومان) این‌چنین مقایسه می‌کنیم که ضرر و زیان جنگ در ۸ سال ۱۰۰۰ میلیارد دلار بوده است یا اینکه در طول صد سال، نزدیک به ۱۰۰۰ میلیارد دلار نفت فروختیم؛ در صورتی که این عدد برای سازمان ۱۲۰۰ میلیارد دلار است.

● بیان تفاوت‌های میان تراز مالی و تراز تعهدات

در سازمان تامین اجتماعی همواره به تراز مالی توجه شده است در صورتی که از اهمیت تراز تعهدات غافل بوده‌ایم. برای درک بهتر موضوع به بیان تفاوت این دو ‌می‌پردازیم. هر دو تراز در دارایی‌ها و بدهی‌ها یکسان هستند؛ با این تفاوت که در تراز مالی تنها بدهی‌های همان سال آمده است، ولی در تراز تعهدات، بدهی‌های سنوات گذشته که در واقع همان تعهدات سازمان است نیز وارد می‌شود.

● روش PAGY و اندوخته‌گذاری

روش PAGY روشی است که تاکنون در صندوق تامین اجتماعی مورد استفاده بوده و لازم به ذکر است که نگاهی به سرنوشت صندوق‌هایی که راه صندوق تامین اجتماعی را رفته‌اند نشان می‌دهد که بیشتر این صندوق‌های در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ میلادی با ورشکستگی مواجه شدند و ناگزیر نظام‌های خود را از روش نقدی به روش اندوخته‌گذاری تغییر دادند و به نظام‌های چند لایه روی آوردند که در این نظام‌ها معمولا یک لایه حمایتی، یک لایه بیمه پایه و یک لایه بیمه تکمیلی دیده شده است؛ به نحوی که آحاد جامعه با توجه به شرایطی که دارند در لایه مناسب خود عضو می‌شوند.

سازمان تامین اجتماعی قبل از سال ۱۳۵۴ به روش نقدی یعنی برابری مصارف و منابع در هر سال اداره می‌شد؛ اما با تصویب قانون تامین اجتماعی و افزایش نرخ حق بیمه از ۱۸ درصد به ۳۰ درصد روش تامین مالی به روش اندوخته‌گذاری تغییر کرد. بنابراین پس از سال ۱۳۵۴ باید، دید حاکم برسازمان که نقدی بود، به اندوخته‌گذاری تغییر می‌کرد؛ اما با توجه به فرهنگ سازمانی و اینرسی که در روش قبلی بود و همچنین بروز انقلاب اسلامی و التهابات ناشی از آن و وقوع جنگ تحمیلی، توجه به مقوله تامین اجتماعی نظیر خیلی موضوعات دیگر در اولویت‌های بعدی کشور قرار گرفت و نگرش قبلی حاکم بر سازمان که روش نقدی بود، ادامه یافت و سیستم سخاوتمندانه‌ای که به اتکای ذخایر عظیم دوران جوانی صندوق حاکم شد، پذیرای طرح‌های حمایتی زیاد دیگری گردید. این‌گونه تحمیلات که خارج از چارچوب کسب و کار بیمه‌ای صندوق است و همچنین عدم توجه به مقوله سرمایه‌گذاری ذخایر، باعث شد تا صندوق تامین اجتماعی با تعهدات عظیم بدون پشتوانه مواجه شود.

طبق ماده یک قانون تامین اجتماعی، سازمان باید بر پایه نظام اندوخته‌گذاری اداره می‌شد؛ در حالی‌که با توجه به نشانه‌های ذکر شده عملا به صورت نظام غیراندوخته‌گذار مدیریت شده است. بر اساس این شیوه، اکنون حجم تعهدات پنهان و ضمنی سازمان بدون پشتوانه به صورت فزاینده‌ای در حال افزایش است.

● اثبات ناتوانی دولت

مساله بسیار مهم دیگر آن است که ارزش روز دارایی‌های سازمان تامین اجتماعی در مقایسه با تعهدات ایجاد شده در طول چند دهه فعالیت آن نه تنها متعادل نیست بلکه بسیار کمتر از مقدار مورد انتظار است. درواقع بروز هر گونه الزام طبیعی یا قانونی برای عمل به تعهدات، منجر به بروز بحران خواهد شد.

از طرف دیگر به تصریح بند الف ماده ۲۸ قانون برنامه پنجم توسعه کشور«به منظور فراهم کردن شرایط رقابتی و افزایش کارآمدی بیمه‌های اجتماعی و جلوگیری از ایجاد هرگونه انحصار یا امتیاز ویژه برای صندوق‌های بازنشستگی اعم از خصوصی، عمومی، تعاونی یا دولتی اجازه داده می‌شود صندوق‌های بازنشستگی خصوصی با رعایت تضمین حقوق بیمه‌شدگان و بازنشستگان صندوق مربوطه حداقل به مدت ۱۰ سال بر اساس آیین نامه‌ای که به تصویب هیات وزیران می‌رسد ایجاد شود». بنابراین ایجاد شرایط رقابتی برای صندوق‌های بازنشستگی خواسته ذی‌نفعان اصلی این صندوق یعنی کارفرمایان، بیمه‌شدگان و دولت است.

در صورت اجرای قانون مذکور، مطالبه ۱۰ درصد از تعداد بیمه‌شدگان برای دریافت مستمری، برای بروز بحران کافی است. در چنین شرایطی در خوش‌بینانه‌ترین حالت، رقم فوق‌الذکر به طور متوسط معادل ۴۶ هزار میلیارد تومان (۱۰ درصد از مبلغ کل تعهدات) خواهد بود. این عدد بسیار محتمل است، چرا که در صورت اجرایی شدن قانون یاد شده، دو گروه از بیمه‌شدگان بلافاصله درخواست تسویه حساب خواهند کرد:

۱. بیمه‌شدگان با درآمدهای بالا (حدود یک درصد هستند، اما وزن مالی آنها حدود سه درصد است).

۲. بیمه شدگان با درآمدهای متوسط به بالا (بیش از پنج درصد هستند که وزن مالی آنها نیز بیش از هفت درصد است).

اگر این گروه‌ها بخواهند سوابق بیمه‌ای خود را از صندوق تامین اجتماعی به صندوق دیگری منتقل کنند، نه تنها سازمان پاسخگوی برآورده کردن مطالبات آنها نخواهد بود، بلکه به دلیل مزایای ایجاد شده توسط رقبای جدید و تمایل جمعیت جوان برای دریافت ارزش بیشتر از محل پرداخت بیمه، سهم بازار بالقوه را نیز از دست داده و دچار کمبود شدید درآمد خواهد شد.

این در حالی است که با اجرای قانون برنامه پنجم توسعه و رقابتی شدن فضای فعالیت صندوق‌های بازنشستگی و مشارکت صندوق‌های خصوصی در آن و عدم آمادگی سازمان برای تعامل در چنین فضایی، در کوتاه‌مدت به دلیل درخواست بیمه‌شدگانی که بیشترین حق بیمه را پرداخت می‌کنند و مستحق بهترین خدمات هستند، کسری نقدینگی وحشتناکی به سازمان تحمیل خواهد کرد و در نتیجه نظام مقدس جمهوری اسلامی را با مشکل اجتماعی گسترده روبه‌رو خواهد کرد.

قطع به یقین سازمان تامین اجتماعی که مهم‌ترین نهاد بیمه اجتماعی کشور است با روند فعلی و به دلیل تعهدات سنگین و بدون پشتوانه در آینده‌ای نه چندان دور به ورشکستگی خواهد رسید و عواقب آن در حوزه‌های اجتماعی تامل برانگیز خواهد بود.

گروه مشاوران هیات مدیره سازمان تامین اجتماعی

پاورقی:

۱. گزارش دفتر آمار معاونت اقتصادی و برنامه‌ریزی سازمان تامین اجتماعی، ۱۳۹۱

۲. بر اساس برآورد کارشناسی انجام شده به درخواست هیات امنا، مبلغ تعهدات سازمان تامین اجتماعی حدود ۱۲۰۰ هزار میلیارد تومان یعنی حدود چهار برابر محاسبات رسمی توسط معاونت فنی و درآمد سازمان است!

۳. معاونت اقتصادی و برنامه‌ریزی، دفتر برنامه‌ریزی اقتصادی و اجتماعی، گزارش برآورد ارزش ذخایر صندوق تامین اجتماعی –آذرماه ۱۳۹۰

۴. معاونت اداری و مالی، گزارش صورت‌های مالی سال ۱۳۸۹.