مهندسی فرهنگ عاشورا

عاشورا هم اوج حماسه است و هم اوج تراژدی, چشم تاریخ چنین حماسه شکوهبار و چنین تراژدی خونرنگی را , در سراسر حیات بشر, هرگز ندیده است

عاشورا هم اوج حماسه است و هم اوج تراژدی، چشم تاریخ چنین حماسه شکوهبار و چنین تراژدی خونرنگی را ، در سراسر حیات بشر، هرگز ندیده است.

عاشورا، حماسه است؛ از آن رو که امام حسین (ع) یک تنه و بی سلاح ، رویاروی حکومتی سفاک ایستاد. به یزید دست بیعت نداد و گفت: کسی مانند من ، با کسی مانند یزید، بیعت نخواهد کرد. در مقابل زور ، گردن خم نکرد و تن به ذلت نداد و آشکارا گفت: مرگ با عزت بهتر است از زندگی با ذلت. ایستاد، جنگید، زخم برداشت، کشته شد ؛ اما همه زخم‌ها در جلو بدنش بود. بدان رو که به دشمن پشت نکرد.

حرکت امام حسین (ع) که منجر به حادثه عاشورا گردید، چیزی جز یک انقلاب اسلامی و تلاش در راستای تحول اصلاح جامعه اسلامی نبود.

انقلاب دینی امام حسین (ع) به عنوان مهمترین عامل برقراری اسلام راستین و کوبنده تحریفات دینی، همواره در طول تاریخ مورد بغض دشمنان اسلام و دیانت بوده است، در کنار دشمنان خارجی، همواره دوستان نادان متن جامعه اسلامی و مسلمانان ناآگاه نیز، خواسته یا ناخواسته، ضربه های هولناکی به این حادثه بزرگ وارد کرده اند.

فرهنگ عاشورا در طول تاریخ همواره برای جامعه اسلامی و مؤمنین الهام بخش بوده و به تعبیر روایت، حرارتی در دل های مؤمنین ایجاد کرده که هرگز به سردی نمی گراید.

جلوه های این الهام بخشی را در طول تاریخ و خصوصاً در دوران اخیر در پیروزی انقلاب اسلامی، حماسه آفرینی های ۸ سال دفاع مقدس و پیروزی جنگ ۳۳ روزه لبنان در مصاف با اسرائیل غاصب و ... به وضوح می توان مشاهده نمود.

اما به رغم تمامی آثار ایجابی و خیرات و برکاتی که فرهنگ عاشورا داشته است در مقام عمل جهت پاسداشت و بزرگداشت حماسه های حسینی و عاشورایی از یک سو بعضی از اعمال و آئین‌هایی که در این راستا توسط عزاداران اجرا می گردد ما را از فرهنگ واقعی عاشورا دور کرده و خدای ناکرده موجب وهن اسلام می شود، از طرف دیگر دشمنان اسلام که آثار و کارکرد بالای این فرهنگ را دیده اند با تمامی وجود تلاش می کنند تا از قدرت حقیقی و نقش سازنده مجالس و آئین های عزاداری بکاهند که در این رابطه بحث مهندسی فرهنگ عاشورا می‌تواند مانعی بزرگ بر سر راه دشمنان قسم خورده اسلام باشد و توطئه های آنان را نیز خنثی نماید.لذا ضرورت تبیین تحریفات و راهکارهای برون رفت از آسیب‌ها و آفات این فرهنگ مقدس از اولویت‌های فرهنگی محسوب می شود .

اولین گام برای مهندسی فرهنگ عاشورا رصد فرهنگی است، در رصد فرهنگ عاشورا می بایست وضعیت فرهنگی کشور را با یک نگاه عینیت گرا بررسی کرد، هم در سطح فرهنگی عمومی و هم در سطح خرده فرهنگهای موجود در جامعه و با کالبد شکافی فرهنگی جامعه شناخت عمیق از فضای فرهنگی کشور انجام گیرد.

رصد فرهنگی فرهنگ عاشورا نوعی مسئله یابی و مسئله سنجی فرهنگی است که باید در سطوح مختلف، به لحاظ مقاطع زمانی گذشته، حال و آینده مورد مداقه قرارگیرد.

تا ما شناختی از گذشته نداشته باشیم، حال را نمی فهمیم و تا حال را نشناسیم، آینده را نمی توانیم ترسیم کنیم، ضمن اینکه تأثیر محیط‌های خارجی و متغیر های بیرونی باید به دقت لحاظ شود.

فرهنگ متعالی عاشورا در طول تاریخ و هم اکنون عامل هویت بخشی و مقاومت پذیری جامعه ما است، ما نیاز داریم به طور دائمی این فرهنگ را رصد کنیم و با شناخت از روندهای موجود، کاستی ها و فرآیندهای شکل گیری، پردازش و نمودهای عملی رفتاری، زمینه مهندسی فرهنگ عاشورا را فراهم کنیم.

تعاریف و اصطلاحات:

ـ آسیب شناسی

ـ آسیب شناسی، اصطلاحی است در علم پزشکی که به حالت آسیب زا در سلول‌های زنده اشاره دارد.

ـ این اصطلاح در علوم انسانی و علوم اجتماعی در بحث انحرافات اجتماعی به کار رفته است.

ـ آسیب شناسی گرچه واژه ای است که از علوم طبیعی به عاریت گرفته شده اما در علوم انسانی نوعی رویکرد پزشکی - اجتماعی برای درمان بیماریهای متعددی است که نتیجه اجتناب ناپذیر زندگی اجتماعی و تعامل سایر عوامل آن با یکدیگر است.

اتخاذ این رویکرد در فرهنگ عاشورا و عزاداری حسینی (ع) ناظر به آسیب‌هایی است که می توان در فاکتورها، روش‌ها و محتوای فرهنگ عزاداران حسینی (ع) و یا قرائت گروه های مرجع از فرهنگ عاشورا ملاحظه نمود لذا جهت شناخت، درمان و پیشگیری از هر گونه بدعت ها، تحریفات و نارسائی ها در این حوزه ما نیازمند درک درست از فرهنگ عاشورا و تاریخچه و عوامل تحریفات و مصادیق معاصر آن می باشیم.

آسیب شناسی در حوزه مادی فرهنگ به پدیده های محسوس و عینی که قابل اندازه گیری با قوانین و معیارهای کمی و آماری باشند مانند ابزارآلات، لباس و ... گفته می‌شود و در حوزه معنوی فرهنگ شامل افکار، آرا و عقاید، باورها و نگرش‌ها، ادبیات و ... که هر چند قابل اندازه گیری با موازین کمی و آماری نمی باشد مطرح می‌گردد.

● گروه های مرجع

به افرادی گویند که گفتار و کردار آنها در جامعه به عنوان الگو برای مردم و به ویژه جوانان و نوجوانان قرار می گیرد و از تأثیر گذاری فراوانی در سطح جامعه برخوردار است.

● فرهنگ عاشورا

مقصود از فرهنگ عاشورا، مجموعه مفاهیم، سخنان، اهداف و انگیزه ها، شیوه های عمل، روحیات و اخلاقیات والایی است که در نهضت کربلا گفته شده یا به آنها عمل شده یا در حوادث آن نهضت، تجسم یافته است، این ارزش‌ها باورها هم در کلمات سیدالشهدا (ع) و اصحاب و فرزندان حضرت متجلی است.

فرهنگ عاشورا همان زیربنای عقیدتی و فکری است که در امام حسین (ع) و شهدای کربلا و اسرای اهل بیت (ع) بود و سبب پیدایش آن حماسه و ماندگاری آن قیام شد.

مجموعه آن باورها و ارزش‌ها و مفاهیم را می توان در عنوان های زیر خلاصه کرد: مقابله با تحریف دینی، مبارزه با ستم طاغوت‌ها، و جور حکومت‌ها، عزت و شرافت انسان، ترویج مرگ سرخ بر زندگی ذلت بار، پیروزی خون بر شمشیر و شهادت بر فاجعه، شهادت طلبی و آمادگی برای مرگ، احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر و سنت‌های اسلامی ، فتوت و جوانمردی حتی در برخورد با دشمن، نفی سازش با جور یا رضایت به ستم، اصلاح طلبی در جامعه، عمل به تکلیف به خاطر رضای خدا، تکلیف گرایی چه به صورت فتح یا کشته شدن، جهاد و فداکاری همه جانبه، قربانی کردن خود در راه احیای دین، آمیختن عرفان با حماسه و جهاد با گریه، قیام خالصانه برای خدا، نماز اول وقت، شجاعت و شهامت در برابر دشمن، صبر و مقاومت در راه هدف تا مرز جان ، ایثار ، وفا، پیروزی گروه اندک ولی حق بر انبوه گروه باطل، هواداری از امام حق و برائت و بیزاری از حکام جور، حفظ کرامت امت اسلامی، لبیک گویی به فریاد استغاثه مظلومان، فدا شدن لبیک گویی به فریاد استغاثه مظلومان، فدا شدن انسان ها در راه ارزش‌ها و ... [۱]

تحریف های عاشورا

الف) معنی تحریف

تحریف از ریشه «حرف» است، در لغت نامه های فارسی ذیل واژه تحریف این معانی آمده است: تغییر دادن ، تبدیل کردن، وارونه ساختن، جابه جا نمودن، کم و زیاد کردن، از حالت اصلی درآوردن و به طرز و وضع دیگری انداختن، کج ساختن، تقلب کردن و ... [۲]

تحریف در اصطلاح، تحریف کلام آن است که آن را در گوشه ای از احتمال قرار بدهی؛ آنچنان که بتوان بیش از یک معنا (یک معنی اصلی) را به آن باز نمود .[۳]

ب ) انواع تحریف

« تحریف انواعی دارد و از همه مهمتر این است که تحریف یا لفظی است و یا معنوی. تحریف لفظی این است که ظاهر یک چیز را عوض کنند، مثلاً شخصی سخنی به شما گفته است، شما یک چیزی از گفته او کم کنید، یک چیزی روی گفته او بگذارید، یا جمله های او را پس و پیش کنید که معنی اش فرق کند؛ بالاخره در ظاهر و در لفظ سخن او تصرف کنید، این را می گویند «تحریف لفظی».

اما تحریف معنوی این است که شما در لفظ تصرف نمی‌کنید، لفظ همین است که هست، ولی این لفظ را طوری می شود معنی کرد که همان معنی صاف و راست و مستقیم آن است، مقصود گوینده هم همین بوده است، و طور دیگری می توان معنی کرد که خلاف مقصد و مقصود گوینده است.

وقتی که می خواهید این کلام را برای او شرح بدهید آن را طوری معنی می کنید که مطابق مقصود خود شما باشد نه مطابق مقصد اصلی گوینده، این را می گویند تحریف معنوی».

تحریف‌های عاشورا، برخی به «محتوا» بر می گردد، برخی به «شکل» و برخی به «افراد».

کتاب‌هایی که عنوان مقتل نوشته شد و روضه هایی که برای عاشورا گفته و خوانده شد، گاهی چون با انگیزه گریاندن مستمعین بود، ‌آمیخته به مطالب ضعیف، غیر مستند و احیاناً دروغ گشت. علاقه ای که به چهره های عاشورایی وجود داشت، سبب شد در حوادث آن حماسه، غلوها و مبالغه هایی نقل شود که غیر عقلی و باور نکردنی است، آمار و ارقام کشته ها و برخی حوادثی که به‌ظاهر غم انگیز و سوزناک بود،‌ بر اصل واقعه افزوده شد.

انگیزه آن حماسه اجتماعی و خونین نیز، گاهی تا حد «کشته شدن برای شفاعت از گناهکاران امت» تنزل یافت، نوع برخوردهای امام حسین (ع)، زینب و امام سجاد (ع) و کودکان و اهل بیت، گاهی به صورت عجز و لابه و ذلت و حقارت در برابر فاسقانی چون یزید و عمر سعد و ابن زیاد و شمر و ... درآمد و خواسته بزرگ امام در این میدان حماسه، که در بیعت با حکومت جور بود، به درخواست جرعه ای آب برای لب عطشان خویش یا گلوی خشک علی اصغر در آمد.

در روضه هایی که خوانده می شد و تعزیه هایی که بر پا می گشت و شعرها و نوحه هایی که سروده و اجرا می شد، از زینب و امام سجاد و مسلم بن عقیل و سکینه و ... چهره هایی ارائه گشت که با روح بلند وعزتمند و بزرگوار آن خاندان شرف و کرامت، ناسازگار بود.

حتی خصومت دیرین امویان با اساس دینی و وحی و نبوت، به دشمنی شخصی حسین (ع) و یزید تبدیل شد، رسالت یاری رساندن به جبهه گسترده حسین (ع) در طول تاریخ، تنها به سطح گریستن بر تشنگی ومظلومیت آل عبا پایین آمد و بیش از روضه فکر امام حسین (ع)، روضه جسم پاره پاره او و بیش از پیام خونین سیدالشهدا ،‌حلقوم بریده اباعبدالله مطرح شد».

تحریف در یک حادثه تاریخی که این حادثه از نظر اجتماع یک سند است،‌ سند اجتماعی است، پشتوانه اخلاقی است، پشتوانه تربیت است، این دیگر چقدر اهمیت دارد! وای به حال آنکه تحریفات، چه تعریف لفظی و چه تعریف معنوی، در موضوعاتی صورت بگیرد که آن موضوعات موضوع عادی نیست.

حال بحث این است که در نقل و بازگو کردن حادثه عاشورا ما هزاران تحریف وارد کردیم، هم تحریف‌های لفظی - یعنی شکلی و ظاهری - راجع به اصل قضایا، مقدمات قضایا ، متن و حواشی مطلب، و هم [ تحریف‌های معنوی که ] در تفسیر این حادثه ما تحریف کرده ایم، با کمال تأسف این حادثه، هم دچار تحریف های لفظی است و هم دچار تحریف‌های معنوی.»[۴]

● هیئت های پاپ

تحولات جامعه مدرن زندگی سبک نوینی در شهرهای بزرگ و صنعتی خصوصاً در بین جوانان به وجود آورده که با اصل زندگی سنتی در فرم و ماهیت اساساً تفاوت داشت. این سبک زندگی خود بستر ساز فرهنگ متفاوتی شد که متفاوت از جامعه سنتی و بی اعتنا به استانداردها و شاخص‌های جامعه سنتی؛ در جامعه امروز ما به نظر می رسد با توجه به مشخصات فرهنگ پاپ توده ای و عامه پسند می توان از پدیده منحصر به فردی هم در عرصه سبک مداحی و عزاداری در ایام محرم سخن گفت و آنرا یکی از مظاهر سبک زندگی جدید قشری از جوانان شهرنشین ایرانی و فرهنگ پاپ دانست.

«هیئت های پاپ» هیئت هایی که از آنها به «پاپ» تعبیر می کنیم گونه جدیدی از هیئات مذهبی هستند که در سال‌های اخیر، و در برخی از شهرهای بزرگ و صنعتی کشور ظهور کرده و با سرعت چشمگیری روند توسعه و گسترش را در پیش گرفتند، به طو‌ر کلی می توان سادگی و انعطاف، جوان پسندی، تنوع، ساختارشکنی و هنجار شکنی - چه در قالب و چه در درون مایه - را از مشخصه های این هیئت ها برشمرد .

سهولت شکل گیری یک هیئت پاپ و دیگری مداحی پاپ با شاخص‌هایی نظیر: جذابیت زیاد، جوان پسند بودن و نوآوری در ارائه سبک‌های پر هیجان و جذاب سینه زنی را می توان دو عامل درونی در گسترش آن دخیل دانست.

کارکرد حفاظتی، جامعه پذیر، تخلیه روانی و پاسخ به غرایز دوران جوانی را می توان به عنوان کارکردهای فرعی آن برشمرد.

رواج قرائت اسلام عرفی را نیز می توان از جمله شاخص های گسترش این فرهنگ دانست، زیرا اسلام عرفی، قرائتی است فارغ از حجیت عقل، اسطوره محور، تصوف زده و صوفی منش ، منفک از سیاست و شریعت، سهل و منعطف، فردی و عوام زده از بعضی مقولات شیعی نظیر: حب اهل بیت (ع).

مداحی پاپ، پدیده نوینی می‌باشد که این شاخص‌ها را داراست:

تقلید در آهنگ، پدیده شیفتگی، پدیده ستاره شدن، پدیده بازار، بهره‌گیری از تکنولوژی صوتی روز، پدیده شهری، بهره مندی از سیستم توزیع گسترده و فضا سازی مجازی.

مهمترین مشخصات فرهنگ عبارت است از: بهره گیری از عبارت‌های عربی، ادبیات سلطنتی، واژه ها و ادبیات پهلوانی و اسطوره ای، ادبیات شکسته و محاوره ای .

در این فرهنگ شعر و ادبیات در قالب کلاسیک نظیر: غزل ، مثنوی و قصیده چندان کاربردی ندارند و قالب نو پدید «ترانه» جایگزین آنها شده است . آهنگین بودن و قابلیت سر زبان افتادن و زمزمه شدن، خصلت عمومی و شاکله کلی تشکیل دهنده نوحه های هیئت های پاپ است.

درون مایه ادبیات هیئت‌های پاپ شاخص‌هایی دارد از جمله : اسطوره گرایی ، بهره گیری از ادبیات منسوب به «غالیان» ، تأکید بر جنون مندی و بی اعتباری «عقلانیت» ، بهره گیری و تأکید بر مفهوم عشق برای توصیف محبت به اهل بیت ، تأکید بر شخصی کردن دین و رواج نوعی لاابالی گری و بی خیالی و بهره گیری از واژه ها ی دور از شأن ائمه شیعه.

وسعت دامنه شعاع این فرهنگ بیش و پیش از هر چیز ، «خصلت رسانه ای آن است و این که مخاطبانشان صرفاً به اعضا و حضار هیئت منحصر نمی‌شود . وجود مخاطبان بیرونی ،‌(مخاطبان محصولات ▪ هیئت ها : لوح های فشرده،‌فیلم و... ) پدیده جدیدی است که فقط در این فرهنگ شاهد آن هستیم.

قابل ذکر می باشد که بسیاری از مواردی که امروزه تحت عنوان آسیب‌های جریان مداحی کشور از آنها نام برده می شود و تقصیر آنها را جملگی به هیئت های پاپ و هوا‌دارانشان نسبت می دهند، در هیئت های سنتی مسبوق به سابقه بوده اند نظیر : غلو کردن، استفاده از واژه هایی چون شاه و سگ ، قلاده انداختن و خود زنی مداح و...

باید توجه داشت پیدایش هیئت های پاپ پیش از آنکه یک جریان انحرافی محسوب شود یانه ،ممکن است یک پدیده طبیعی متأثر از تغییر و تحولات فضای فرهنگی اجتماعی جامعه در سالهای اخیر، در کنار اقتضائات و خصوصیات زندگی شهری بستری را فراهم آورده که دیر یا زود این شکاف یا تحول صورت می پذیرفت که در جای خود نیاز به آسیب شناسی و آفت زدایی دارد.

● پیشینه موضوع:

دو تن از عالمان بزرگ شیعه درصد سال پیش ضرورت اصلاح روضه خوانی و عزاداری از خرافات و تحریفات و بدعت‌ها را مطرح نمودند، که عبارتند از : میرزا حسین نوری طبرسی، صاحب کتاب مستدرک الوسائل، در سال ۱۳۹۱ قمری، با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه خوانان، عهده دار پاکسازی روضه خوانی شد و «اخلاص» و «صدق» را پله اول و دوم روضه خوانی خواند و پرده از چهره ریا و دروغ برداشت. همچنین علامه سید محسن امین عاملی، صاحب کتاب اعیان الشیعه، در سال ۱۳۴۶ با تألیف کتاب التنزیه فی اعمال الشبیه ، عهده دار پاکسازی عزاداری شد و قمه زنی و شبیه خوانی را تحریم کرد.

التنزیه ، به لحاظ خرافه زدایی، مانند کتاب لؤلؤ و مرجان است. همان گونه که میرزا حسین نوری در لؤلؤ و مرجان عهده‌دار خرافه‌زدایی از روضه خوانی و پاکسازی آن شده است با این تفاوت که اولاً فضل تقدم در خرافه زدایی از آن نویسنده لؤلؤ و مرجان است. ثانیاً لؤلؤ و مرجان تقریباً مقبول واقع شد، اما التنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردیه های متعددی نوشته شد.

در عصر معاصر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی و تحریفات عاشورا بسیار نقادانه و عمیق پیرامون موضوع پرداخته اند.

مقام معظم رهبری،حضرت آیت الله خامنه ای طی سال‌های اخیر به‌طور جامع و مبسوط در بیانات خود به تحلیل موضوع تحریفات و بدعت‌های عاشورا و ضرورت پرهیز از شبهات و بدعت‌ها و تحریفات پرداخته اند، که اخیراً دفتر نشر فرهنگ اسلامی تحت عنوان «نسیم مبارک عاشورا مروری بر نهضت خونین محرم» مجموعه بیانات و رهنمودهای مقام معظم رهبری را در این خصوص به چاپ رسانده است.

● لزوم اصلاحات بر محور دین

در هر صورت یکی از وظایف بزرگ مصلحان دینی، مبارزه با آفت ها و انحرافات معنوی و تاریخی حادثه عاشورا است، چرا که بدون تردید با انحراف در این جریان دینی، حادثه عاشورا تحول سازی و عبرت انگیز بودن خود را از دست داده و تنها به عنوان چیزی از تاریخی که گذشت، محسوب می شود؛ در حالی‌که مهمترین هدف عاشورا اصلاح دینی در طول تاریخ اسلام است.

همانگونه که امام حسین (ع) از آغاز حرکت خویش از مدینه تا روز حماسه عاشورا، همواره به آفت‌ها وصدماتی که به دین وارد شده، اشاره کرده و هدف از قیام خود را اصلاح این آسیب ها معرفی نموده است.

امام در بخش های مختلفی به این نکته تصریح کرده که چند نمونه از فرمایش‌های حضرت نقل می شود:

۱) الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا یتناهی عنه .

آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل جلوگیری نمی گردد؟

۲) انما خرجت لطلب الا صلاح فی امه جدی ارید ان امر بالمعرف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب.

قصد من از خروج، فقط اصلاح امت جدم است. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم و پدرم حضرت امیرالمومنین عمل کنم.

بی تردید قیام عاشورا یک انقلاب دینی بود، انقلاب بر محور دینی اسلام و ناشی از آسیب هایی که بعد از رسول اکرم (ص) تا آن زمان به مرور زمان بر دین تحمیل گشت. هدف حضرت اصلاح و درمان آن آسیب ها بود.

تهدیدات دشمنان:

۱) نشر فرهنگ تحریفات و بدعت‌ها و شبهات.

۲) تحریف فرهنگ حماسه عاشورا.

۳) جا به جایی فرهنگ الگوها.

۴) وهن شعائر دینی.

۵)تبلیغات منفی و القای شبهات دشمنان در ناکارآمد جلوه دادن فرهنگ عاشورا.

● راهبردهای فرهنگ عاشورا پژوهی

▪ شناخت تاریخ و سیره اهل بیت (ع)

تاریخ را می توان از دیدگاه های مختلف مورد تجزیه و تحلیل و تقسیم بندی قرارداد، از وقایع نگاری تا واقع نمایی و کشف علل و عوامل و انگیزه ها و تحلیل فلسفه حوادث تاریخی، بنابراین اقسام تاریخ به طور کلی عبارتند از :

۱) تاریخ نقلی

۲) تاریخ تحلیلی

۳) فلسفه تاریخ

تاریخ نقلی عبارت است از تحریر و به تصویر کشیدن وقایع و حوادث. ویژگی‌های تاریخ نقلی عبارت است از جزئی نگری علم به نقلیات و علم به بودن‌ها و به گذشته تعلق دارد، نه به حال و آینده. تاریخ نقلی از آن جهت دارای اهمیت بالا است که در بیان و نقد وقایع و رخدادهای تاریخی مؤثر است. تاریخ تحلیلی یا تاریخ علمی بر اساس تاریخ نقلی استوار است. رابطه تاریخ نقلی و تحلیلی ، مطالعه تاریخ نقلی برای به‌دست آوردن تجربیات و تحلیل وقایع در حکم مواد خام و منابع اصلی و اولیه اند که هر چه صحیح تر و دقیق تر نقد و بررسی شود نتایج بهتری می دهد .

یک مورخ تحلیلگر بسان یک شیمیدان است که مواد خام را همواره با روابط علی و معلولی بررسی می کند تا قوانین کلی و ضوابط عمومی را به‌دست آورد. با اینکار گذشته را به زمان حال مرتبط می سازد و عوامل آن را تعمیم می دهد، پس اگر در مواد خام و منابع اصلی و اولیه که از مطالعه تاریخ نقلی به‌دست می آید تحریفاتی انجام شود طبعاً تاریخ تحلیلی نیز دچار خدشه خواهد شد و از این جهت می توان یکی از عوامل مهم تحریفات عاشورا را تاریخ نقلی که متأثر از جریانات سیاسی اموی و عباسی و... است دانست .بنابر این اولین عنصر مهم و محتوایی در فرهنگ عاشورا پژوهی تسلط بر تاریخ می باشد. ارزش «شناخت تاریخ» و نحوه برخورد با آن، یعنی شیوه های کاربرد تاریخ و استفاده از منابع معتبر تاریخی در فرهنگ عاشورا بسیار حائز اهمیت می باشد.

یکی از عواملی که از بعد محتوایی در کار پیام آوران فرهنگ عاشورا محسوب می شود مداقه «تاریخ اهل بیت (ع)» است، یعنی اینکه در فرهنگ عاشورا پژوهی می بایست در صدد ارائه سیره اهل بیت (ع) براساس منابع معتبر تاریخی برآمد و در این راه ، باید کتاب‌های تاریخی را درست شناخت و مستند ترین و جامع ترین آنها را مورد مطالعه و بهره برداری قرار داد .

به عبارت دیگر «مرجع شناسی » خود را تقویت نمود تا بتوان میان نقل‌های تاریخی «صحیح»، «مشکوک» و «غلط» تمییز قائل شد .آنگاه که منابع مستند تاریخی مورد شناسایی قرار گرفت و بهترین آنها انتخاب گردید لازم است کتاب‌ها را از چند جنبه مختلف مطالعه نمود:

الف) مطالعه تاریخ اهل بیت (ع) و آگاهی از جنبه های مختلف سیره نظری و عملی ائمه اطهار (ع)، شناخت جریانات سیاسی و فرق و مذاهب کلامی و حاکمیت سیاسی زمان ائمه(ع) . این آشنایی ، که پیام آور فرهنگ عاشورا لازم است از آن بهره‌مند باشند تا در جریان کلی زندگی و سیره عملی و نظری ائمه اطهار (ع) قرار گیرند و زمینه های ذهنی برای تحلیل و بررسی صحیح سیره ایشان را فراهم نمایند.

ب) تحقیق و تتبع در تاریخ ، جهت شناخت سیره اهل بیت (ع)، با توجه به تحریفات تاریخی که متأثر از حب و بغض بعضی تاریخ نگاران به دلایلی حقیقت را با غرض‌ها آلوده اند به همین دلیل نمی توان به همه آنچه در تاریخ می خوانیم اعتماد کنیم و لازم است برای درک حقیقت از ابزارهای دیگری چون «کتاب خدا»، «سنت اهل بیت (ع)» و «عقل » کمک بگیریم و نقل‌های تاریخی در مورد اهل بیت (ع) و فرهنگ عاشورا را با اتکا به سه مورد یاد شده «قبول» یا «رد» کنیم.

● مقتل شناسی

«مقتل نگاری» بخشی از تاریخ نگاری از صدر اسلام محسوب می شده اما تنها تاریخ نگاری نیست. ترسیم لحظه به لحظه یک واقعه عظیم انسانی - اسلامی است که به انگیزه کشف تمام جوانب عقیدتی ، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی آن صورت می گیرد.

همان ملاحظاتی که در خصوص مرجع شناسی و شناخت تاریخ در مبحث تاریخ ذکر گردید در موضوع مقتل شناسی قابل تعمیم می باشد که می بایست مورد مداقه و تحقیق و پس از شناسایی مقاتل مستند مورد بهره برداری در فرهنگ عاشورا پژوهی قرار گیرد .

● ادبیات آئینی

استفاده از شعر به عنوان یکی از راهکارهای اساسی انتقال احساس و اندیشه ، سابقه طولانی دارد و همواره مورد استفاده بوده است. یکی از این حوزه ها که شعر به خوبی توانسته در آن عرصه وارد شود و به انتقال بار عظیم اندیشه و احساس بپردازد، مقوله عاشورا است ، شعر آئینی همواره در مراسم مختلف مذهبی و به ویژه در انتقال حماسه عظیم عاشورا مورد استفاده قرارگرفته است و سرایش شعر در این باره، همیشه مورد توجه شاعران بوده است.

پس از واقعه عاشورا حدود سه قرن شعر آئینی و مذهبی در سکوت و خفقان ناشی از حکومت‌های جور قرار می گیرد، پس از این مدت معزالدوله احمد بن دیلمی که بر بخش‌هایی از عراق، خوزستان و فارس حکومت می رانده است، فرمانی صادر می کند که به موجب آن از عاشورای آن سال تمام بخش‌های حکومتی تحت سیطره او برای عزاداری حسینی (ع) در ملأ عام ، آزادی عمل به‌دست می‌آورند.

از این سال به بعد عزاداری برای سیدالشهدا نه تنها جرم محسوب نمی شود بلکه به شکل یک فرمان فراگیر به همه جا ساری می شود. از این زمان به بعد مرثیه سرایی و نوحه خوانی در سوگ سالار شهیدان به شکلی مبسوط و بدون رعب و وحشت آغاز می شود بدین ترتیب وقتی تاریخ و پیشینه شعر عاشورایی را بررسی می کنیم ، اولین شاعری که اشعار او به شکل مکتوب به دست ما رسیده است ، کسایی مروزی است .

با وجود این باید گفت یافتن خط سیری منطقی برای شاعران مرثیه سرا در تاریخ ادبیات فارسی کار دشواری است .اما این روند از قرن نهم که حکومت شیعی مذهب صفویان روی کار می آید تغییر می کند، به طوری که اظهار تشیع در اشعار و سرودن نوحه و مرثیه در سوگ امامان شیعه به ویژه امام حسین (ع) در دیوان‌ها به طرزی چشمگیر افزایش می یابد. از جمله شاعران بزرگ مرثیه سرا می توان به محتشم کاشانی و وصال شیرازی اشاره کرد . دوازده بند محتشم کاشانی نیز در این عصر سرآغاز حرکتی بالنده در مسیر شعر عاشورایی شد و شاعران بسیاری را به استقبال از این اشعار فرا خواند. وحشی بافقی ، حزین ، عاشق اصفهانی و بسیاری دیگر از شاعران از آن دوران تاکنون ترکیب بند محتشم را به عنوان الگویی بی نقص از شعر عاشورایی الگوی کار خود قرار داده اند .

با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران درمی یابیم که مقوله شعر عاشورا فقط منحصر به شیعیان نیست و درواقع در این بررسی نگاه ، به اشعاری از علمای اهل تسنن برمی خوریم که با بیانی استوار و تعابیری نغز واقعه کربلا و مظلومیت امام حسین (ع) را تصویر کرده اند همچنان که شاه عبدالعزیز دهلوی، یکی از بزرگان اهل سنت هرگاه به داستان کربلا می رسد، زیبا ترین تعابیر عرفانی را در باب این واقعه به کار می گیرد.

علامه امینی در کتاب الغدیر در خصوص تأثیر واقعه عاشورا در شعر و ادبیات می گوید :« وقتی یک واقعه تاریخی مهم تلقی می شود و حتی ارزش اعتقادی و قرآنی پیدا می کند ، بی گمان شاعران و ادیبان تحت تأثیر این واقعه قرار می گیرند و سعی می کنند آن را به صورت‌های مختلف به جهانیان عرضه کنند . شعر عاشورایی و واقعه عاشورا هم حقیقتی جز این ندارد .

این روزها به تمام زبان‌های زنده دنیا در باب واقعه عاشورا شعر سروده می شود، عربی ، ترکی، فارسی ، انگلیسی و اردو ، اما در واقع این اشعار به هر زبانی که سروده می شود ناظر بر مضامین و مفاهیم عظیمی هستند که در واقعه کربلا به آنها اشاره شده است .»

در تعریف شعر عاشورا باید به این نکته مهم توجه داشت که هر چند این نوع شعر موضوعاً در خصوص ابعاد وجودی قیام حسینی (ع) و وقایع عاشورا مربوط می شود اما باید میان آثاری که به نثر یا به نظم صرفاً از نگاه احساسی و عاطفی کربلا پرداخته اند و آثاری که از نگاه ارزشی و حماسی عاشورایی با توجه به فلسفه وجودی قیام امام حسین (ع) و نهضت عظیم کربلا پرداخته اند تفاوت قائل شد. بر این اساس می توان گفت شعر عاشورایی شعری است که در مقام بیان ارزش‌ها و حماسه نهضت عظیم حسینی است .

شعر عاشورا شعر سوز و شعور ، احساس و حماسه ، دفاع از مبانی فرهنگ عاشورا به بیان عاطفی و نیز حماسی واقعه کربلا می‌پردازد.

بنابراین می بایست درخصوص منابع ادبیات آئینی نیز همچون منابع تاریخی و مقتل دقت لازم و توجه نسبت به بهره برداری از آن به عمل آید . هر چند که شعر عاشورایی در دو دهه اخیر توفیق داشته است که حامل مفاهیم ارزشی اعم از عاطفی و حماسی باشد خصوصاًَ‌در سال‌های دفاع مقدس که شاعران هویت و مقاومت پذیری رزمندگان را با اهداف قیام حسینی (ع) و روحیه شهادت طلبی گره زدند .

راهکارهای عملی زدون خرافات و بدعت‌ها از چهره مقدس فرهنگ عاشورا

۱) تحلیل تکوین و ساختاری و کاربردی و آینده نگر فلسفه قیام عاشورا در ابعاد فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی تعمیق، بسط و گسترش آن.

۲) استفاده متناسب از تکنولوژی آموزشی در مراکز آموزشی اعم از متوسطه و عالی و رسانه های جمعی خصوصاً صدا و سیما و مطبوعات به گونه ای که هم متضمن ارتقای سطح معلومات مخاطبین و هم حداکثر بهره گیری از منابع غنی و مستند باشد.

۳) اتخاذ سیاست‌های تشویقی و انگیزش در چارچوب هدف‌های برنامه توسعه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در زمینه «توسعه مشارکت‌های مردمی در عرصه فرهنگ دینی»، برنامه ریزی و اقدام‌های لازم برای حمایت از هیئت‌های مذهبی و تشکل‌های دینی با رویکرد بهبود کیفیت فعالیت ها و پرهیز از خرافات و انحرافات » باشد.

۴) ایجاد زنجیره ای همگون از گروه های مرجع تأثیرگذار و تأثیرپذیر که در تعامل با یکدیگر بدون بوجود آوردن بحران ناشی از حساسیت در جهت گسترش فرهنگ اصیل عاشورا و «پرهیز از خرافات و بدعت ها» رهنمون شوند.

۵) توسعه و حمایت آموزشی و پژوهشی از زیر ساخت های فکری و مولد فرهنگ اصیل عاشورایی .

۶) رویکرد آموزشی و فرهنگی به مقوله خرافات و بدعت‌ها و شناخت ماهیت آسیب ها و مصادیق آن و تبیین روش های مناسب جهت کاهش خرافات و بدعت‌ها و ترمیم آسیب ها با استفاده از منابع معتبر و غنی.

۷) توجه به ارتباط سیستمی سیر مقتل نگاری، با توجه به اینکه «مقتل نویسی، شعبه ای از دانش تاریخ اسلام است که ابتدای عصر نوین علوم مورد عنایت جامعه تاریخدانان مسلمان بوده است».

۸) منابع شناسی در حوزه های مقتل شناسی و ادبیات آئینی.

۹) تحلیل نگرش های فکری، فلسفی و کلامی درخصوص واقعه عاشورا.

۱۰) تبیین نقش عوامل فرهنگی، تاریخی، کلامی و سیاسی در زمینه پیدایش تحریفات و بدعت‌ها.

۱۱) بازشناسی نشانه های بدعت ها و تحریفات در حوزه اشکال و نمادهای فرهنگ عاشورا.

۱۲) ریشه یابی و بررسی پیامدهای تحریفات و بدعت‌ها در فرهنگ دینی جامعه.

۱۳) تعامل با مخاطبین در زمینه شناخت آسیب ها.

۱۴) تعمیق و عمق بخشیدن سطح معلومات و اطلاعات مخاطبین در حوزه فرهنگ عاشورا.

۱۵) تعریف روش‌های فرهنگی مقابله با تحریفات و بدعت‌ها.

رویکرد رفتاری مخاطبین

۱) التزام عملی مخاطبین نسبت به ضرورت پرهیز از طرح مباحث دارای شبهات و بدعت‌ها که موجب وهن شعائر دینی می شود.

۲) استفاده بهینه مخاطبین از منابع و مآخذ معتبر و مستند.

۳) نهادینه نمودن آموزه های شعائر عاشورایی (مضامین ارزشی ، معرفتی و حماسی و مفاهیم کلیدی) در راستای فرهنگ سازی جامعه.

۴) ساماندهی فکری و فرهنگی منابع نیروی انسانی در حوزه فرهنگ عاشورایی.

۵. پیشگیری از بدعت‌ها و تحریفات جدید در عرصه فرهنگ عاشورایی.

۶) ایجاد وحدت رویه مخاطبین در مقابله فرهنگی با خرافات و انحرافات.

پی‌نوشت:

۱- فرهنگ عاشورا ، جواد محدثی

۲- لغت نامه دهخدا، فرهنگ عمید ، فرهنگ معین

۳- المفردات قاموس قرآن، زیر ماده حرف

منبع: سازمان تبلیغات اسلامی