محرم ‪ ۸۴‬نگاهی به آیین های عزاداری ماه محرم در ایران

آیین های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و عشق خاص مردم به ابا عبدالله الحسین ع برگزار می شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را هر سال در قالب عزاداری مستحکم تر می کنند

این آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است.

با وجود گذشت بیش از یکهزار سال از مصیبت شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارش، نه تنها از عمق این حادثه کاسته نشده، بلکه هرچه می‌گذرد، عاشورا قلمروی گسترده‌تر شده و آیین‌های عزاداری باشکوه بیشتری برگزار می‌شود.

با نگاهی به تاریخ ایران درمی‌یابیم که آیین‌هایی چون نخل گردانی و حمل تابوت‌های تمثیلی شهدای کربلا در شهر، در زمان آل‌بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز ساختن تکیه دولت توسط ناصرالدین شاه موجب رونق گرفتن تعزیه شد.

در زمان سلطنت رضاخان میر پنج، برپایی تعزیه و نمایش‌های تعزیه گونه به این بهانه که نوعی خرافات است، ممنوع اعلام شده بود ودر مقابل هیات‌هایی توسط وی راه‌اندازی شد که در آن ارتشیان، درباریان و حتی خود شاه در ماه محرم در دسته‌های عزاداری شرکت می‌جستند.

امروزه روضه خوانی و مداحی نسبت به دیگر آیین‌های مرسوم همچون تعزیه خوانی، از توجه بیشتری برخوردار است.

در این مطلب سعی شده گوشه‌ای از آیین‌های عزاداری شهرهای مختلف ایران در سوگ سالار و سرور شهیدان بازگو شود.

‌ ●آذربایجان

ماه‌های محرم و صفر در آذربایجان ماه‌هایی است که مردم استان‌اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت‌ها از هر حرکتی که به نوعی بیانگر سرور و طرب باشد ،دوری می‌جویند.

دراعتقادات محلی مردم استان توسل به دسته‌های عزاداری برای شفای بیماران از سالار شهیدان جایگاه ویژه‌ای دارد طوری که بارها مشاهده شده بیمارانی از هموطنان مسیحی مقیم شهرهای استان نیز در مسیر دسته‌های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده‌اند.

در روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهرارومیه که جمعیتی از اقلیت‌های دینی نیز در آن سکونت دارند مسیحیان زیادی را می‌توان یافت که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته‌ها قرار گرفته و برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا اشک می‌ریزند.

در عزاداری‌های مردم آذربایجان غربی به مانند برخی مناطق کشور از نماد هایی مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت اصغر طفل شیرخوار کربلا استفاده می‌شود که این سمبل‌ها در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری‌ها نقش موثری ایفا می‌کند.

به اعتقاد مردم منطقه دادن نذری به گهواره "علی‌اصغر" موجب شفای کودکان بیمار می‌شود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها خواهد شد.

شبیه‌خوانی نیز از جمله آیین‌هایی است که معمولا در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می‌گیرد که این شبیه - خوانی‌ها به نوعی بازسازی صحنه‌های روز عاشورا در صحرای کربلاست و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت است.

پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امام‌زاده‌ها مرسوم است و حتی در برخی از امام‌زاده‌ها مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته‌ها پخش می‌کنند.

در سحرگاه روز سوم که در ارومیه به آن "اهل قبیله" گفته می‌شود در برخی از مناطق تعدادی از جوانان در حالی که لباس‌های عربی به تن کرده‌اند از مساجد خارج شده و اشعاری را به مضمون زیر می‌خوانند "ای اهل قبیله برویم جسم بی‌سر و بی‌کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم ."

● اصفهان (کاشان)

در گذشته سه مجلس مهم عزاداری در کاشان در استان اصفهان شهرت داشته است از جمله مجلس روضه خوانی بیت آیت‌الله مدنی که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا می‌شود.

دومین مجلس روضه‌خوانی همه ساله در بیت"آیت‌الله یثربی پشت مشهدی" در مسجد حبیب ابن موسی (ع) برپا می‌شود و یک قرن از سابقه برپایی آن می‌گذرد.

سومین مجلس در مسجد "درب یلان" از طرف مرحوم"حاج ارباب حسن تفضلی" دو قرن پیش، از پدر وی به یادگار مانده است که هنوز همه ساله برگزار می‌شود.

بنا بر سنت دیرینه، دسته‌جات سینه‌زنی هیات‌های عزاداری کاشان باید در لیالی و ایام عاشورای حسینی از بازار سرپوشیده این شهر عبور کنند زیرا بر این باورند که هیاتی که از بازار نمی‌گذرد، عنوان و اعتبار هیاتی ندارد.

یکی از عزاداری‌های سنتی کاشان،"عزاداری سقایی"است که قرن‌ها بین شیعیان خاصه در کشور ایران و عراق رایج بوده و بتدریج فراموش شده، ولی در کاشان و برخی نقاط همچنان پا برجا مانده است.

● خوزستان

سنج ، دمام وبوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از ‪ ۱۰۰‬سال می‌رسد و آن طور که نقل شده این شیوه از کشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است.

بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ دار گاو ، گاومیش ، بز و یا گوسفند ساخته می‌شود که دمیدن در آن و بصدا درآوردن آن کار بسیار مشکلی است.

در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ‪ ۹‬نفر متغیر است ، بطوریکه یک نفر بعنوان "اشکون" در جلو صف دمام زنان قرار می‌گیرد و سایر نفرات در طرفین او می‌ایستند.

در پایین صف دمام زنان ، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای می‌گیرند و براساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند.

در این خطه نوحه از اقبال بی‌نظیر عمومی بهره‌مند است ومراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی "ملودرام" حزن انگیز است، تحقق می‌یابد.

این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام "واحد" می‌کند.

● خراسان جنوبی

شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم‌الحرام با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عزاداری می‌پردازند.

سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه‌های شهر و روستاهای بیرجند، سینه‌زنی، زنجیززنی، روضه‌خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه‌خوانی ازشیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.

برگزاری مراسم "مشعل گردانی" در روستای خور و برکوه و "سنگ زنی" در روستای درخش بیرجند، شبیه‌گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین‌های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.

در مراسم مشعل گرانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه‌ای است که از ‪۲۰‬ تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی ازآن‌ها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند.

---