نقش رودها در شکوفایی اقتصادی

آب مهم ترین عامل حیات موجودات زنده است گیاهان و جانوران بدون آب نمی توانند به زندگی خود ادامه دهند آبادی و آبادانی زمین نیز به آب بستگی دارد

آب مهم ترین عامل حیات موجودات زنده است. گیاهان و جانوران بدون آب نمی توانند به زندگی خود ادامه دهند. آبادی و آبادانی زمین نیز به آب بستگی دارد. هر آن چیزی که ما از زیبایی ها در زمین می بینیم ارتباط مستقیمی با آب دارد. تمدن انسانی و شکوفایی آن نیز به آب پیوند خورده است. از این رو فقدان آب به معنای فقدان زندگی، زیبایی و تمدن است. در این میان نهرها و رودها نقش بسیار حساسی را در زندگی بشر و آبادی و آبادانی زمین و تمدن بشر ایفا می کند ولذا می بینیم تمدن های بزرگ بشری در کنار نهرها و رودهای بزرگی چون کارون، دجله، فرات، نیل، سند، گنگ و مانند آن شکل گرفته است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آیات قرآنی بر آن است تا تحلیل قرآن را از نقش رودها و نهرها در پیدایش و شکل گیری تمدن ها و شکوفایی آن ارائه دهد و ابعاد تاثیرگذاری رودها در زندگی بشر را تبیین نماید.

● آب و آبادانی

شاید کمتر کسی را بتوان یافت که از نقش آب در آبادانی زمین و زندگی موجودات بویژه انسان آگاه نباشد. در فرهنگ فارسی و ایرانی، آب مترادف با آبادی و آبادانی دانسته شده است. این بدان معناست که زندگی و تمدن با آب گره خورده و نمی توان صورت حیات و زندگی را در جایی تصور کرد که آب در آنجا وجود نداشته باشد.

خداوند در آیاتی به نقش بنیادین آب در ایجاد حیات اشاره کرده و می فرماید: وجعلنا من الماء کل شی حی؛ و ما از آب هر چیزی را زندگی و حیات بخشیدیم. (انبیاء، آیه ۳۰)

بنابراین، در کره خاکی زمین هر جایی که حیات و زندگی است، جایی است که آب در آنجاست، زیرا همان گونه که در مقام ایجاد زندگی و حیات، آب نقش مستقیم دارد، در بقای زندگی و حیات نیز آب حضور مستقیم و بی مانندی دارد. از این رو واژه جعل به جای واژه خلق به کار رفته است. به این معنا که قرارداد تکوینی بر این است که زندگی با آب پیوند مستقیم داشته باشد و ایجاد و بقای زندگی و حیات بسته به آب است. بنابراین، تنها در آفرینش آفریده های دارای حیات از آب استفاده نشده است، بلکه در ادامه و بقای آن نیز آب، لازم زندگی و بقای آنهاست.

با نگاهی به تمدن های بشری می توان به سادگی دریافت که آب تا چه اندازه نقش اساسی در ایجاد روستاها و شهرها دارد و چگونه تمدن های بزرگ بشری در کنار رودها پدید آمد که آب کافی و مناسب را در اختیار بشر قرار می دهد.

● نقش رودها در پیدایش تمدن ها

هرچند که ما از نقش آب به طور مطلق در ایجاد و بقای زندگی، آبادی و تمدن ها سخن گفته ایم، اما باید توجه داشت که شیوه ای از دسترسی بشر به آب است که عامل برخی از این امور چون آبادی و ایجاد و شکوفایی تمدن هاست؛ زیرا آب باران با همه تاثیر مثبتی که برای زمین و پرورش گیاهان و افزایش شمار جانوران دارد؛ اما آبادی ها و تمدن ها به شیوه ای از دسترسی انسان به آب متکی است که ما از آن به نهرها و رودها یاد می کنیم؛ زیرا رودها، شیوه ای از دسترسی آب مناسب را در اختیار بشر قرار می دهد که با شیوه های دیگر بسیار متفاوت است. آب باران همان گونه که از آسمان می بارد می تواند به سرعت جذب خاک و زمین شده و در آن فرو رود به گونه ای که قابل دسترسی آسان برای بشر نباشد از این رو خداوند در آیه ۳۱ سوره ملک، از اینکه آب دور از دسترس بشر قرار گیرد و در زمین فرو رود به گونه ای که آب شرب مناسب در اختیار بشر قرار نگیرد، سخن به میان می آورد و به انسان هشدار می دهد که مسیر هدایت را از طریق این نشانه ها بیابد و گمراه نشود.

آب باران زمانی که در نهرها و رودها جاری می شود، بهترین و مناسب ترین حالت دسترسی را به انسان و جانوران برای استفاده می دهد. آب باران با جاری شدن نهرها و رودها موجب می شود تا انسان بتواند به کشاورزی و دامداری بپردازد و افزون بر نوشیدن، شرایطی را فراهم آورد تا جامعه روستایی و شهری در کنار رودها پدید آید.

وقتی ما از نهرها و رودها سخن می گوییم معنا ومفهوم خاصی از شکل آب در دسترس انسان را اراده می کنیم، زیرا آب ها به اشکال گوناگون در دسترس بشر قرار می گیرد که از جمله آنها آب باران، آب چشمه ها، آب قنات و چاه ها، آب دریاها و آب رودهاست. رودها توده آبهایی هستند که در مجراهای طبیعی به سوی حوضه های آبگیر مختلف در حرکت می باشند. رودها جریان خطی ساده ای نیستند. یک رود، شاخه ها و انشعاباتی دارد که هریک از آنها نیز دارای شاخه های فرعی است و به این ترتیب یک سیستم یا یک شبکه را تشکیل می دهند. پهنه ای از زمین که توسط یک سیستم رودخانه ای واحد زهکشی می شود، حوضه آبریز آن رود می باشد.

تمدن های بزرگ قدیمی همواره در کنار رودها و یا حوضه آبریز آن شکل گرفته اند. هرچند که انسان از طریق چاه و قنات و یا چشمه ها به آب های زیرزمینی دسترسی دارد، ولی این دسترسی به شکلی نیست که بتواند گروه های بزرگ انسانی را در یک جا مجتمع سازد و تمدن های بشری را موجب شود. از این رو همواره تمدن ها در کنار آب های بزرگ و رودها و نهرها تشکیل شده است که دسترسی انسان به منابع آبی را به سادگی فراهم می آورد.

خداوند محل پیدایش نهرها در زمین را به اراده و مشیت خود نسبت می دهد (انعام، آیه۶، رعد آیه۳، نحل، آیه۱۵) و سپس بر این نکته تأکید می کند که خداوند نهرها و رودها را به تسخیر انسان درآورد تا برای انسان رام شود و انسان ها بتوانند به آسانی از آب های مناسب و گوارا برای شرب و کشاورزی و دامداری و ساخت وسازها استفاده کنند. (ابراهیم، آیه۳۲)

از نظر قرآن، ایجاد و تسخیر رودها برای انسان تا آن اندازه با ارزش و مهم در زندگی بشر است که انسان می بایست به شکرانه این نعمت بزرگ، خداوند را سپاس گفته و به ستایش وی مشغول شود و آن را نشانه ای بزرگ از توحید به شمار آورد. (ابراهیم، آیات ۳۲ و ۳۴)

بهره مندی انسان و حیوان و گیاه از نهرها و رودها، از شگفتی ها و آیات بزرگ الهی است به گونه ای که خداوند در آیه۳ سوره رعد، وجود نهرها و جریان آب در رودها را زمینه ای برای تفکر و اندیشه بشر معرفی می کند.

این تفکر و اندیشه می بایست در راستای مسائل گوناگون و ابعاد مختلفی انجام گیرد. از جمله اینکه چگونه خداوند آب را به گونه ای قرار داد که با امکان نفوذ در خاک و فرو رفتن در آن، در سطح زمین جاری و روان می شود، یا اینکه چه عاملی آن را به سوی دیگر می راند؟ و یا چه چیزی موجب می شود تا آب بتواند راه های سخت و دشواری را بپیماید و سنگ ها و صخره های خارا را بشکافد و راه خویش را بیابد؟ تفکر در امور جریان آب و مسائل آن، می تواند زمینه تسلط و تسخیر کامل آب را برای آدمی فراهم آورد و او را برای دستیابی به مقام خلافت الهی آماده سازد. براین اساس خداوند خواهان تفکر و اندیشه جدی در مسئله آب های روان و رودها می شود؛ چرا که هدف تنها شناخت قدرت خداوند و ایمان به توحید نیست؛ زیرا تفکر می بایست دارای تأثیرات چندگانه ای در زندگی بشر باشد که از جمله آن چگونگی تسلط بر آب و بهره مندی کامل از آن در راستای خلافت الهی است.

به سخن دیگر، تفکر در مسائل و اموری که خداوند آن را آیات بزرگ و نشانه های توحید می شمارد، موجب می شود تا انسان به نوعی علم احاطی دست یابد و فرصت خدایی شدن و متأله گشتن را به دست آورده و خلافت الهی را به عهده گیرد.

اگر خداوند در آیاتی از جمله ۶ سوره انعام، ۱۵ سوره نحل و ۶۱ سوره نمل، جاری شدن نهرها به اراده خدا را نشانه قدرت خود می داند، انسان می بایست با بهره گیری از دانش الهی قدرت تسلط بر آب را به نمایش گذارد و خلافت خدایی را نشان دهد.

با نگاهی به شیوه برخورد فرعون با مسئله نهرها و رودها می توان دریافت که از نظر انسان تسلط بر رودها تا چه اندازه مهم و بیانگر قدرت است. فرعون بر تسلط خود بر رود نیل و دیگر نهرها، تفاخر می کرد و تسلط و قدرت خود را با عبارت نهرهای جاری در زیر پای من، بیان می کرد. (زخرف، آیه ۵۱)

با نگاهی به فواید نهرها و نقش آن در زندگی بشر می توان دریافت چرا فرعون چنین برخورد تفاخرآمیز نسبت به تسلط خویش بر نهرها و رودها داشته است.

● نقش و فواید نهرها و رودها

بخشی از آیات قرآنی به بیان فواید و نقش رودها در زندگی بشر اختصاص یافته است. از جمله مهم ترین نقش رودها را می بایست در فراهم آوری آب آشامیدنی مناسب برای بشر دانست.

خداوند در آیه ۳۲ سوره ابراهیم، رودها و نهرها را مهمترین منبع در دسترس برای آب آشامیدنی بشر مطرح می کند. در آیه بیان شده که خداوند از آسمان آب را فرو می فرستد، ولی زمانی که در شکل رودها جاری و روان می شود، تحت تسخیر بشر قرار می گیرد و انسان به سادگی بر منابع آبی تسلط میابد. این بدان معناست که آب باران تا در شکل نهرها و رودها درنیامده در تسخیر بشر و تسلط کامل او نیست. دراین شکل است که آب باران می تواند برای آشامیدن و شرب مورد استفاده قرار گیرد. دراین آیه خداوند با عبارت «لکم» که لام علت و انتفاع است این معنا را به انسان گوشزد می کند که شاکر خداوند باشد.

آب مهم ترین عامل حیات و زندگی گیاهی و جانوری در زمین است. اما باید توجه داشت باغ ها و بوستان ها وابسته به آب نهرهاست؛ زیرا آب روان در نهرها و رودها قابل مدیریت است و گیاه و جانور و انسان به آسانی و به صورت مدیریت شده می تواند از این آب ها بهره مند شود. تغذیه و خوراک انسان از طریق گیاهان و جانواران تامین می شود؛ بنابراین می توان گفت که خوراک مناسب و متناسب برای انسان در سایه سار رودها فراهم می آید.

خداوند در آیاتی چند از جمله ۲۶۶ سوره بقره، ۶ سوه انعام، ۹۱ سوره اسراء، ۳۳ سوره کهف و ۱۰ سوره فرقان، بر نقش رودها در ایجاد باغ ها و بوستان ها توجه می دهد و خواهان تفکر و تشکر از سوی بشر نسبت به این مسئله می شود.

افزون بر خوردن و نوشیدن، نهرها نقش مهمی در بهداشت و سلامت انسان دارد. از این رو خداوند به نقش بهداشتی رودها برای انسان در آیات ۱۶ و ۲۴ سوره مریم توجه می دهد و با بیان داستان حضرت مریم(س) و روان شدن رود در زیرپای ایشان، به نقش بی مانند نهر روان در نوشیدن و طهارت و بهداشت آن اشاره می کند. (مجمع البیان، ج ۵، ص ۷۹۰)

نهرها و رودها همان گونه که نشانه قدرت خداوندی است (رعد، آیه ۳، ابراهیم، آیه ۳۲، نحل، آیات ۱۴ و ۱۵، نمل، آیه ۶۱) همچنین ابزار سلطه و قدرت بشر نیز می باشد. لذا فرعون بر تسلط خویش بر نهرها تفاخر می کند و آن را نشانه ای از ملک و پادشاهی خود برمی شمارد. (زخرف، آیه ۵۱)

اصولا باران و آب به ویژه در شکل رودها و نهرها، مهمترین عامل پیدایشی و شکوفایی تمدنی بشر است. انسان در کنار رودها و به سبب تسلط مناسب بر آب است که می تواند بوستان ها و گلستان ها را ایجاد کند و زندگی خود را سامان بخشد و جامعه روستایی و شهری را شکل بخشد.

خداوند در آیه ۶ سوره انعام، پیدایش تمدن های بزرگ و قدرتمند را در سایه سار ریزش فراوان و مناسب باران و جریان نهرها و رودها می داند. دراین آیه با تاکید بر واژه «تحت» به این نکته توجه داده می شود که نهرها و رودهایی که تحت تسلط بشر و تسخیر او درمی آید، نقش مهمی در شکوفایی تمدنی و اقتصادی بشر دارد.

این معنا را می توان از آیه ۵۱ سوره زخرف نیز به دست آورد که فرعون بر تسخیر و تسلط خویش با عنوان «تحتی» تأکید می کند.

انسان می بایست شاکر نعمت تسلط و تسخیر رودها و نهرها باشد و از اینکه خداوند نهرها را آفریده و آن را تحت تسخیر و سلطه بشر قرار داده سپاس گوید. (ابراهیم، آیات ۳۲ و ۳۴) انسان ها به سادگی می توانند با ایجاد شاخه های فرعی از رودهای بزرگ، آنها را به نهرهای کوچکتر تبدیل کرده و در ایجاد بوستان و گلستان و افزایش سطح زیر کشت به کار گیرند. سدسازی و مهار و مدیریت آب رودها، نیز بیانگر توانمندی بشر در تسلط و تسخیر رودهاست. خداوند در قرآن گزارش می کند که چگونه قوم سباء با مهار آب و ایجاد سد توانستند تمدن بزرگی را ایجاد کنند و آبادی های بسیاری را با استفاده از آب پشت سد پدید آورده و بوستان های زیادی را به وجود آورند. (سباء، آیات ۱۵ و ۱۶ و آیات دیگر قرآن)

خداوند به قوم سباء چند نعمت ویژه داده بود که از آن جمله می توان به مناطق پربرکت و حاصلخیز «بارکنا فیها»؛ خانه ها و مناطق مسکونی نزدیک به هم و قابل رؤیت «فری ظاهره»؛ آسان بودن سفر، به گونه ای که شب و روز امکان رفت و آمد بود «سیروا فیها لیالی و ایاما»؛ نعمت امنیت «آمنین» اشاره کرد.

قوم سباء، مردمی بودند که در جنوب جزیره عربستان زندگی می کردند و تمدنی عالی و درخشان داشتند. این منطقه هر چند که رودخانه مهمی نداشت و آب باران در دشت به هدر می رفت، اما مردم به فکر افتادند که سد بزرگی بسازند و آب باران و سیل های جاری در نهرها را پشت آن ذخیره کنند. در انتهای یکی از دره ها، در کنار شهر «مارب»، سد خاکی عظیمی ساختند که به همین نام مشهور شد. آب خروجی از این سد باعث آبادانی دو طرف رودی شد که از پای سد جاری بود و روستاهای بسیاری با باغستان ها و کشتزارهای زیبا در دو طرف آن پدیدار گشت. فاصله این روستاها با یکدیگر بسیار کم و تقریباً به هم متصل بود و وفور نعمت همراه با امنیت، محیطی مرفه را برای زندگی آماده ساخته بود، اما آنها خدا را به فراموشی سپردند، به فخرفروشی پرداختند و به اختلافات طبقاتی دامن زدند تا اینکه با شکستن سد، این قوم نابود و عذاب شدند.

● نقش رودها در زیبائی جهان

نهرها افزون بر جنبه های پیش گفته، عامل مهم در زیبایی جهان نیز می باشد. خداوند در آیات ۳۲ و ۳۳ سوره کهف به زیبایی و جریان رودهای آب در میان باغ های انگور محصور شده میان نخل ها اشاره می کند و این گونه به توصیف نقش بی مانند رودها در ایجاد زیبایی توجه می دهد.

اینکه خداوند بارها در توصیف بهشت به نهرها و رودهای جاری در میان باغ و بوستان اشاره می کند، بیانگر نقش بی مانند نهرها در ایجاد زیبایی است. با نگاهی به بوستان های طبیعی و مصنوعی که نهرهای آب در آن روان هستند می توان نقش نهرها را در ایجاد زیبایی به آسانی دریافت.

نهرها ظرفیت های خاصی دارند. خداوند در آیاتی از جمله آیه ۱۷ رعد می فرماید که جاری شدن آب باران در بستر دره ها و آبراه ها و تشکیل نهرها و رودها به اندازه ظرفیت بستر آن هاست. این معنا موجب شده است تا خداوند از جاری شدن آب در بستر نهرها به مقدار ظرفیت استفاده کرده و حقیقت بزرگ را برای انسان ها آشکار سازد.

در این آیه خداوند به انسان گوشزد می کند که معارف و حقایق آسمانی و وحیانی هنگامی که بر زمین جان انسان ها می بارد؛ هر انسانی به مقدار ظرفیت خویش از آن باران معارف بهره مند می شود. بنابراین، انسان باید تلاش کند تا ظرفیت وجودی خویش را گسترش دهد تا بستری بزرگ برای معارف ثقیل و سنگین آسمانی و وحیانی ایجاد کند.

علی پوریا