چرا اقتصاد اسلامی مهم است

نظام اقتصادی اسلام علی رغم داشتن برخی وجوه مشترک با سایر سیستم های اقتصادی موجود , خود هویتی مستقل و منحصر به فرد داشته و مبانی آن ریشه در معیارها و ارزش های نشأت گرفته از قرآن, حدیث , سنت, اجماع و اجتهاد دارد

نظام اقتصادی اسلام علی رغم داشتن برخی وجوه مشترک با سایر سیستم‌های اقتصادی موجود ، خود هویتی مستقل و منحصر به فرد داشته و مبانی آن ریشه در معیارها و ارزش‌های نشأت گرفته از قرآن، حدیث ، سنت، اجماع و اجتهاد دارد.

از آنجا که اصول و مبانی اقتصادی اسلام، هم به صورت ایستا و هم به صورت پویاست بنابراین ترکیبی از وضعیتهای خودگردانی، تعاونی ، رقابتی و کنترلی در این نظام اقتصادی مشهود است.

استفاده از اخلاق در تحلیل موضوعاتی چون تولید، تعادل بازار، تعیین رفتار مصرف کنندهٔ ، گرفتن مالیات، تخصیص منابع و توسعه از مهمترین وجوه افتراق این نظام اقتصادی با سایر نظامهاست ( به طور مثال: انگیزه اولیه در تولید در این نظام، رفاه عمومی است و نه به حداکثر رساندن سود فردی).

ناسازگاری نهادهای اجتماعی و اقتصادی سرمایه‌داری با ساختار اجتماعی و فرهنگ و سنن جوامع اسلامی و وجود بحران در روابط اقتصادی میان کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته که آثار سویی بر وضعیت معیشتی ملتهای مسلمان داشته و دارد . رویکردی جدّی و دوباره را در سطح ملّی و بین المللی به ویژه میان کشورهای اسلامی به اقتصاد اسلامی می‌طلبد.

مقاله حاضر با تبیین برخی وجوه تمایز نظام اقتصادی اسلام با سایر نظامهای اقتصادی و همچنین تشریح مشکلات و نابسامانیهای مسلمانان در جهان امروز، لزوم تلاشی همه جانبه از سوی کلیه کشورهای اسلامی را در تدوین و اجرای این نظام برای رهایی از نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی موجود، متذکر می‌گردد.

● هفت دلیل برای اعتقاد به اقتصاد اسلامی

ویژگی و خصوصیات انسانی به وسیلهٔ کار روزانه او و منابع مادی که او بدست می‌آورد شکل گرفته، و بیش از هر عامل دیگر (بجز آنچه از اعتقادات مذهبی او ناشی می‌شود) در این شکل‌گیری نقش داشته‌اند. دو نهاد بزرگ, شکل‌دهنده تاریخ جهان بوده‌اند: " مذهب" و " اقتصاد"

« آلفرد مارشال»

● مقدمه: اهداف و فرضیات

هدف اصلی این تحقیق تحلیل این مسئله است که چرا و به چه دلایلی مطالعهٔ اقتصاد اسلامی باید مدّنظر مسلمانان قرار گیرد. این دلایل به صورت حداقل هفت الزام اقتصادی – اجتماعی و سیاسی شرح داده شده است. یک روش مقایسه‌ای یا تطبیقی نیز، برای نمایاندن هر چه دقیق‌تر دیدگاه اسلام انجام می‌شود. مخاطبان اصلی این مطالعه نخست دانشجویان مبتدی و اساتید اقتصاد اسلامی می‌باشند، اما هر دانشجوی علاقمند به موضوع نیز، می‌تواند از آن استفاده نماید.

● دو فرض

قبل از اینکه وارد بحث شویم، شاید بهتر باشد به توضیح دو فرض زیر که این تحقیق براساس آنها تدوین یافته است بپردازیم:

▪ اول اینکه؛ اسلام برای مشکلات و مسائل مختلفی که جوامع اسلامی در حال حاضر با آن مواجه‌اند، پاسخ دارد. امّا فروضی که با نمونهٔ ارتدکس نئوکلاسیکی و یا نمونهٔ مارکسیست – رادیکالی بر آنها متکی هستند، در توضیح دیدگاه جهانی اسلام در موضوعات اقتصادی ، ناقص، نامناسب و ناتوانند. اگر چه این نظامها ممکن است در محیط اقتصادی – اجتماعی و همچنین در چارچوب ارزشی خود کارآیی لازم را داشته باشند، اما این بدان معنی نیست که نهاد و عملکرد به کار گرفته شده در این نظامها ماهیتاً غیر اسلامی است. واقعیت این است که هر سیستم یا نظام فکری ، در این سری از فرضیه‌ها و عقاید خود، با سیستم فکری دیگر مشترک است. هویت هر نظامی فقط از طریق تأکید، یا برخی از فروض به وجود می‌آید.

▪ دوم اینکه: در مرحله بعد آنچه مطرح می‌گردد این است که اقتصاد اسلامی، فروضی مربوط به خود دارد. در یک بررسی عملی ، اقتصاددانان مسلمانان ممکن است، آن فروض را صرفنظر از سیستمهای اقتصادی و اجتماعی ، پذیرفته، رد، تعدیل، و یا تغییر دهند. به عبارت دیگر اگر بررسی علمی، آنها را به این امر متقاعد کند که از هر نهاد موجود و یا عملکرد در سیستم سوسیالیستی و یا سرمایه‌داری حمایت کنند، در پذیرش یا قبول آن نهاد یا عملکرد، در یک چارچوب اسلامی، اشکالی بر آنها وارد نیست. در هر صورت، اسلام به عنوان یک قرض دهنده به جای قرض گیرنده آن، باقی خواهد ماند. چرا که اسلام مقدم بر هر یک از سیستمها عمده اقتصادی موجود بوده است.

● هفت دلیل برای اعتقاد به اقتصاد اسلامی

دلایلی هم وجود دارد که بر حسب الزامهای هفتگانه زیر توضیح داده می‌شوند:

۱) الزامهای ایدئولوژیک

۲) الزامهای اقتصادی

۳) الزامهای اجتماعی

۴) الزامهای اخلاقی

۵) الزامهای سیاسی

۶) الزامهای تاریخی

۷) الزامهای بین‌المللی

▪ الزامهای ایدئولوژیک

نیاز به مطالعات اقتصاد اسلامی، به عنوان شاخهٔ جداگانه‌ای از علم، ریشه در مفهوم ایدئولوژی اسلامی که شامل دیدگاههای جهانی اسلام، ارزشها، معیارها و کاربردهای آنها در زندگی روزانه می‌باشد دارد. این عقاید و ارزشها مستقیم و یا غیر مستقیم‌اند، نه تنها از قرآن ، حدیث و سنت ( گفتار و سنت رسول گرامی اسلام) بلکه از اجماع ( توافق عام بر پایه رویه پذیرفته شود) و اجتهاد(تفکر نو) استنباط می‌گردد.

این قوانین اسلامی هم دارای انعطاف و هم تغییر ناپذیرند. هنگامی که قرآن چارچوبی از اصولی که وابسته به زمان خاصی نیستند ترسیم می‌کند, جزئیات علمی آن اصول, تابع تفاسیر و تجدید نظرها خواهد بود. بنابراین شریعت هم به صورت ایستا و هم به صورت پویا اصول اقتصادی اسلام و در نتیجه تحلیل اقتصادی را در اختیار ما قرار می‌دهد. این تحلیل به وسیله ترکیبی منحصربه‌فرد از اصول خودگردانی, تعاونی, رقابتی و کنترلی هدایت می‌شود. لذا اقتصاد اسلامی در آن واحد تعاونی, رقابتی و کنترلی است. این فهم از ترکیب منحصربه فرد اصول, باید بینشی بنیادی نسبت به عمل نظام اجتماعی اسلام ترسیم نماید؛ همان‌طور که برای "آدام اسمیت" اصل خودگردانی که از طریق دست نامرئی رقابت به ثمر رسید, بینشی نسبت به پیشرفتهای بزرگ تئوریکی اقتصاد بازار را فراهم ساخت و همان‌طور که اصل انتخاب طبیعی که از طریق منطق بقای اصلح به ثمر رسید, بصیرت لازم را جهت فهم تئوری تکامل تدریجی داروین فراهم نمود.

کتابنامه:

Gaye, K.A (۱۹۷۹) : "The Muslim World and the international Economic Order; in The Muslim World and The Future Economic Order by Islamic Council of Europe, London, pp ۷-۱۲.

Mannan , M.A (۱۹۷۰) : " Islamic Economics : Theory and practice" She.

Mohd. Ashraf publication . Lahore, pakistan, pp ۲۶-۲۷

Sharif, M.R (۱۹۸۰): " Problems of Distribution in an Islamic Society ; in Thoughts on Islamic Economics, Islamic Economic Research Bureau, pp ۷,۱۶, Dacca, Bangladesh.

The World Bank (۱۹۸۰): World Development Report, Washigton D.C, pp ۳۳-۴۶

ام. ا. منان / ترجمهٔ سعید کریمی‌زاده

---