فقرزدایی, چالش ها و راهبردهای اسلامی

فقر، پدیده‌ ای‌ پیچیده، ناشی‌ از فقدان‌ رشد و نابرابری‌ است. سیاست‌های‌ كارآمدی‌ كه‌ به‌ درك‌ فنی‌ و تجربی‌ فقر نیازمندند، با نهادهای‌ كارا و نظامی‌ حمایتگر از ارزش‌های‌ اجتماعی، تركیب‌ می‌ شوند. این‌ مقاله، بر چهار مفهوم‌ اساسی‌ نظام‌ اخلاقی‌ اسلامی‌ تكیه‌ می‌كند و ویژگی‌های‌ انسان‌ اسلامی‌ را الگو قرار می‌دهد كه‌ از خلال‌ آن، سیاست‌های‌ اجتماعی‌ - اقتصادی‌ مرتبط‌ با فقرزدایی‌ ارزیابی‌ می‌شود. نگرش‌ اسلام‌ به‌ جامعه‌ در جایگاه‌ نهادی‌ واحد، این‌ است‌ كه‌ در آن، آزادی‌ فردی‌ و شرافت‌ انسانی‌ هر چند با توجه‌ به‌ اصل‌ مسؤ‌ولیت‌ دراوج‌ قرارگیرد. این‌ مفاهیم‌ اخلاقی‌ نشان‌ می‌دهند كه‌ سیاست‌ها نباید فعالیت‌های‌ غیر اخلاقی‌ «وابستگی‌ و تعلق‌ و نیازمندی‌dependency) ») را توسعه‌ دهند یا نباید سبب‌ نهادینه‌سازی‌ فقر شوند. سیاست‌های‌ مبتنی‌ بر پرداخت‌های‌ انتقالی‌ كه‌ فقیران‌ را از وضعیت‌ وابستگیشان‌ بالا نمی‌برد، به‌جز در مواردی‌ كه‌ امكان‌ پذیر نباشد، باید پرهیز شوند. این‌ مقاله‌ بنا بر شواهد ادراكی‌ و تجربی، نتیجه‌ می‌گیرد كه‌ اخلاق‌ اسلامی‌ از راهبرد فقرزدایی‌ مبتنی‌ بر اصل‌ ارتقادهندهٔ‌ رشد اقتصادی‌ همراه‌ با عدالتی‌ مولد حمایت‌ می‌كند.

● مقدمه‌

فقر، پدیدهٔ‌ پیچیده‌ای‌ است‌ و از قدیم‌ الایام‌ بوده‌ و به‌ درجات‌ گوناگون‌ برای‌ جوامع‌ و اجتماعات‌ مختلف‌ صرف‌نظر از وفور منابع، مرحلهٔ‌ توسعه، سطح‌ فن‌آوری، ساخت‌ اجتماعی‌ یا فرهنگ، از زمانی‌ كه‌ تاریخ‌ به‌یاد دارد، سبب‌ نگرانی‌ بوده‌ است؛ با وجود این، نگرش‌های‌ اجتماعی‌ به‌ تخفیف‌ فقر، به‌طور معناداری‌ با یك‌دیگر متفاوت‌ هستند. برخی‌ به‌ مداخلهٔ‌ فعال‌ حساس‌ نیستند. برخی‌ به‌ راهبردهای‌ خصوصی‌ یا جمعی‌ اعتماد می‌ كنند، و برخی‌ بین‌ راهبردهای‌ توزیع‌ و رشد در نوسانند كه‌ توجه‌ به‌ هر یك‌ از این‌ راهبردها، به‌ كارایی‌ نهادهای‌ اجتماعی‌ اقتصادی‌ موجود و غلبهٔ‌ ارزش‌های‌ اجتماعی‌ بستگی‌ دارد.

در طول‌ تاریخ، ارزش‌های‌ فردی‌ و اجتماعی، به‌ویژه‌ در جایی‌ كه‌ ایدئولوژی‌ مساوات‌ گرایانه‌ رتبهٔ‌ بالایی‌ داشت، عوامل‌ مهمی‌ بوده‌اند. در این‌كه‌ چگونه‌ افراد و جامعه‌ به‌ فقر به‌صورت‌ موضوعی‌ بنگرند كه‌ مستلزم‌ توجه‌ در سطح‌ جامعه‌ مدنی‌ باشد، اسلام‌ در جایگاه‌ نظامی‌ اخلاقی، این‌ فرض‌ منطقی‌ را پذیرفته‌ است‌ كه‌ سیاست‌گذاری‌ها از طریق‌ صافی‌ اخلاق‌ اسلامی‌ بگذرد. نظام‌ اخلاقی‌ اسلام، بیش‌ از «اعلامیهٔ‌ ده‌ ماده‌ای‌ حقوق‌ اتباع‌ امریكایی» اقدام‌های‌ احتیاطی‌ به‌عمل‌ می‌آورد. این‌ نظام، حقوق‌ و تكالیفی‌ را تعریف‌ می‌كند كه‌ رفتار حكومت‌ و اتباعش‌ را هدایت‌ می‌كند؛ با وجود این، ما با خورشید احمد در اظهار نظر اخیرش‌ موافقیم‌ كه‌ وضعیت‌ كنونی‌ كشورهای‌ اسلامی‌ «باز هم‌ تحت‌ سایهٔ‌ نظام‌ غربی‌ است. به‌ معنای‌ دقیق‌ كلمه، تردید جد‌ی‌ در این‌باره‌ وجود دارد كه‌ رفتار جاری‌ مسلمانان‌ «نشان‌دهندهٔ» خلقیات‌ اسلامی‌ باشد» (احمد، ۱۹۹۴: ص‌ ۱۴) بررسی‌ عمل‌ كشورهای‌ اسلامی‌ و نتیجه‌گیری‌ دربارهٔ‌ پایبندی‌ آن‌ها به‌ اصول‌ اخلاق‌ اسلامی‌ نیازمند دانش‌ بسیار بیش‌تری‌ دربارهٔ‌ عمل‌ این‌ كشورها و كیفیت‌ پایبندی‌شان‌ به‌ نظام‌های‌ اخلاقی‌ و حقوقی‌ اسلام‌ است. كاری‌ كه‌ از ظرفیت‌ نویسندهٔ‌ حاضر فراتر است.

نگرش‌ مقاله، تمركز بر اسلام‌ در جایگاه‌ نظامی‌ اخلاقی‌ است‌ و با خلقیات‌ اسلامی‌ به‌صورت‌ الگو برخورد می‌كند كه‌ از طریق‌ این‌ دو معیار، سیاست‌های‌ اجتماعی‌ - اقتصادی‌ مربوط‌ به‌ كاهش‌ فقر، یا جلوگیری‌ از فقر، ارزیابی‌ می‌شود. ما از رهیافت‌ اصل‌ موضوعی‌ استفاده‌ می‌كنیم‌ كه‌ نقوی‌ (۱۹۹۴) آن‌ را تدوین‌ كرده‌ و در تجزیه‌ و تحلیل‌ پیشین‌ ما از مقالهٔ‌ «اسلام، جامعه‌ و سیاست‌ اقتصادی» (سراج‌الدین، ۱۹۹۶: ص‌ ۲۲۴ - ۲۲۷) به‌كار گرفته‌ شده، و برای‌ بحث‌ فعلی‌ مفید است. این‌ رهیافت‌ بدیهی، بر چهار اصل‌ بنیادی‌ نظام‌ اخلاقی‌ اسلامی‌ مبتنی‌ است:

۱) یگانگی‌ (توحید): این‌ اصل‌ موضوعه، بُعد عمودی‌ نظام‌ اخلاقی‌ را نشان‌ می‌دهد. این‌ اصل، كنش‌ آزاد و خود مختارانهٔ‌ انسان‌ را بدین‌ صورت‌ ترسیم‌ می‌كند كه‌ هر فرد، جزء جدایی‌ ناپذیری‌ از كل‌ هستی‌ است.

۲) تعادل‌ (العدل‌ والاحسان): این‌ اصل، بُعد افقی‌ عدالت‌ را عرضه‌ می‌كند كه‌ آزادی‌ بسیاری‌ برای‌ اقدام‌های‌ سیاستی‌ باقی‌ می‌گذارد؛ چنان‌كه‌ تعادلی‌ مناسب‌ بین‌ نیازهای‌ نسل‌های‌ كنونی‌ و آینده‌ برقرار می‌كند.

۳) ارادهٔ‌ آزاد (اختیار): با این‌كه‌ سرمشق‌های‌ بزرگی‌ برای‌ هدایت‌ آزادی‌ فردی‌ وجود دارند، و افراد، مسیر خودشان‌ را می‌پیمایند، تعقل‌ دقیق‌ مستلزم‌ تبیین‌ مكرر و مؤ‌كد این‌ نكته‌ است‌ كه‌ آزادی‌ در زمینهٔ‌ خاص‌ اجتماعی‌ تحقق‌ می‌یابد و برای‌ تطبیق‌ نیازهای‌ زمانهٔ‌ متغیر بدان‌ نیاز داریم‌ (نقوی، ۱۹۹۴: ص‌ ۳۱).

۴) مسؤ‌ولیت‌ (فرض): این‌ اصل‌ موضوعه‌ بیان‌ می‌دارد كه‌ «مسؤ‌ولیت» داوطلبانه‌ است، و افراد و جامعه، نیازمند محافظت‌ از مصلحت‌ عمومی‌ هستند؛ چون‌ هر دارایی‌ تحت‌ مالكیت‌ یا مدیریت‌ نهاد شخصی‌ یا عمومی، جنبه‌ای‌ اجتماعی‌ دارد.

این‌ چهار اصل‌ موضوعه، با هم، سبب‌ نظام‌ اخلاقی‌ فراگیری‌ می‌شوند و به‌ این‌ نكته‌ اشاره‌ دارند كه‌ سیاست‌ها نباید سبب‌ وابستگی‌ شوند. فرصت‌های‌ محدود نباید توسعهٔ‌ قابلیت‌های‌ فردی‌ را مضیق‌ كنند یا سیاست‌ها نباید به‌گونه‌ای‌ عمل‌ كنند كه‌ مسؤ‌ولیت‌های‌ فرد را برای‌ انجام‌ عمل‌ و تحمل‌ پیامدهای‌ آن‌ محدود سازند. سیاست‌ها باید انگیزهٔ‌ جست‌وجوی‌ دانش‌ را بالا ببرند؛ بهره‌وری‌ را زیاد كنند، و شفافیت‌ در دولت‌ را افزایش‌ دهند. آن‌ها همچنین‌ باید عدالت‌ درون‌ نسلی‌ و بین‌ نسلی‌ را بالا ببرند.

در بحث‌ حاضر، نظام‌ اصول‌ موضوعهٔ‌ اسلامی‌ در جایگاه‌ «صافی‌ اخلاقی» جهت‌ ارزیابی‌ سیاست‌ها كه‌ كاری‌ چالش‌ برانگیز است، انجام‌ وظیفه‌ می‌كند؛ با وجود این، هدف‌ ما، تدوین‌ راه‌حل‌های‌ اسلامی‌ نیست؛ بلكه‌ بررسی‌ برخی‌ راهبردها و برنامه‌ های‌ رایج‌ كاهش‌ یا حذف‌ فقر و ارزیابی‌ اهداف‌ و اغراض‌ آن‌ها از لحاظ‌ گذر از صافی‌ اخلاق‌ اسلامی‌ است. برنامه‌ ها و راهبردها، تابع‌ فرایندهای‌ گزیر ناپذیر آزمون‌ و خطا است‌ كه‌ فرایند یادگیری‌ مداوم‌ به‌شمار می‌رود.

▪ این‌ مقاله، به‌ سه‌ بخش‌ تقسیم‌ می‌شود:

۱) بخش‌ اول، توصیفی‌ است. این‌ بخش‌ به‌طور خلاصه‌ مفهوم‌ فقر، ابعاد مكانی‌ و زمانی، و چالش‌های‌ اندازه‌گیری‌ و ارزیابی‌ سیاستی‌ فقر را در طول‌ زمان‌ بررسی‌ می‌كند.

۲) بخش‌ دوم، تحلیلی‌ است. این‌ بخش‌ حول‌ پرسشی‌ متمركز می‌شود كه‌ احساس‌ درونی‌ ما است؛ یعنی‌ دانستن‌ ابعاد كامل‌ علل‌ فقر و سیاست‌های‌ علاجگرانه‌ و پیشگیرانه‌ فقر. آیا فقیران‌ فقیرند، چون‌ در اجتماع‌های‌ فقیر یا محیط‌های‌ نامناسب‌ زندگی‌كنند یا آیا آن‌ها فقیرند به‌ این‌ سبب‌ كه‌ والدینشان‌ فقیر بودند ؟ پاسخ‌ به‌ این‌ پرسش، از تحلیل‌ اقتصادی‌ فراتر است‌ و به‌ ساختار سیاسی‌ - اجتماعی‌ جامعه‌ (توزیع‌ درآمد و دارایی‌ها شامل‌ سرمایهٔ‌ انسانی‌ و قابلیت‌ها، توزیع‌ فرصت‌ها، به‌ویژه‌ در مقام‌ اكتساب‌ دستمزد، نقش‌ رفتار سودجویی، و فقدان‌ تحرك‌ اجتماعی، جغرافیایی‌ و شغلی) برمی‌گردد. در این‌ ساختار، مثلث‌ بنیادین‌ فقر، توزیع‌ و رشد روشن‌ می‌شوند.

۳) در بخش‌ سوم‌ می‌كوشیم‌ تا راهبردهای‌ متنو‌ع‌ مربوط‌ به‌ فقر را به‌ تعدادی‌ جنبه‌های‌ اساسی‌ تقلیل‌ دهیم: سیاست‌های‌ بلند مدت‌ با هدفگیری‌ افزایش‌ قابلیت‌ها یا افزایش‌ قلمرو فرصت‌ها در حالی‌ كه‌ موانع‌ تحرك‌ را كاهش‌ می‌دهند، و سیاست‌هایی‌ كه‌ برای‌ مقیاس‌های‌ علاجگرانهٔ‌ فوری‌ هدفگیری‌ شده؛ هر چند برخی‌ از سیاست‌های‌ اخیر می‌توانند دست‌كم‌ برای‌ آنانی‌ كه‌ توان‌ كار ندارند؛ ناقصند یا عاجزند، نهادینه‌ شوند.

اشاره‌ به‌ پارادایم‌ها و راهبردهای‌ توسعهٔ‌ دههٔ‌ ۱۹۶۰ كه‌ مصلحت‌ ملی‌ و بین‌المللی‌ در آن‌ زمان، تمسك‌ به‌ توسعهٔ‌ اقتصادی‌ و اجتماعی‌ بود نیز آموزنده‌ است. این‌ مقایسه، به‌ویژه‌ در برخی‌ از آثار جانبی‌ منفی‌ كه‌ بر توسعهٔ‌ انسانی‌ اثر می‌گذارند، جالب‌ است. نتیجهٔ‌ تحقیق‌ این‌ می‌شود كه‌ برای‌ كارا بودن‌ سیاست‌ها، دركی‌ فنی‌ و تجربی‌ از فقر ضرورت‌ دارد؛ اما كارابودن‌ این‌ درك‌ در گرو تركیبش‌ با نهادهای‌ كارآمد و نظامی‌ حمایتگر از ارزش‌های‌ اجتماعی‌ است. داوری‌های‌ ارزشی‌ مبتنی‌ بر وفاق‌ جمعی‌ جهت‌ انتخاب‌ و اجرای‌ سیاست‌ها به‌نظر ضرور می‌رسد. تعهد بلندمدت، نیازمند وفاقی‌ سیاسی‌ به‌ویژه‌ در محیط‌ بازی‌ از نوع‌ جمع‌ صفر و در جاهایی‌ است‌ كه‌ انجام‌ سیاست‌ها به‌ آثار جانبی‌ اجتماعی‌ منفی‌ می‌انجامد؛ مثل‌ رفتار سودجویی، رفتار از نوع‌ سواری‌ مجانی، یا نهادینهٔ‌ شدن‌ فقر.

این‌ بحث، سبب‌ كشف‌ قانون‌ اسلام‌ در قالب‌ نظامی‌ از اصول‌ موضوعهٔ‌ اخلاقی‌ در حمایت‌ از سیاست‌هایی‌ می‌شود كه‌ برای‌ حذف‌ فقر طر‌احی‌ شده‌ است؛ در همان‌ حال‌ كه‌ رشد پایدار و توسعهٔ‌ انسانی‌ عادلانه‌ را افزایش‌ می‌ دهد. سرانجام، این‌ مقاله‌ با ملاحظات‌ پایانی‌ خاتمه‌ می‌یابد.

● مفهوم‌ و مقیاس‌ فقر

توسعهٔ‌ سیاست‌های‌ كارآمد برای‌ كاهش‌ فقر و نظارت‌ و كنترل‌ پیشرفت‌ و درجهٔ‌ تأثیر این‌ سیاست‌ها، بدون‌ تعریف‌ روشنی‌ از فقر كه‌ بتواند با سازگاری‌ در طول‌ مكان‌ و زمان‌ اندازه‌گیری‌ شود، امكان‌پذیر نیست؛ اما تعریف‌ و اندازه‌گیری‌ فقر با مشكلات‌ شناخته‌ شده‌ای‌ همراه‌ است. تعریف‌ یا تكنیك‌ اندازه‌گیری‌ بهینه‌ای‌ برای‌ مقایسهٔ‌ فقر میان‌ كشورها یا حتی‌ درون‌ یك‌ كشوری‌ وجود ندارد. سه‌ دههٔ‌ پیشین، مارتین‌ راین‌ (۱۹۷۰: ص‌ ۴۶) سه‌ مفهوم‌ گسترده‌ از فقر را شناسایی‌ كرد كه‌ گویا بیش‌تر مشكلات‌ مرتبط‌ با تحلیل‌ فقر را پوشش‌ می‌دهد: وسیله‌ معیشت، نابرابری، و اثر جانبی. وسیلهٔ‌ معیشت‌ با «حد‌اقل‌ حفاظت‌های‌ لازم‌ برای‌ حفظ‌ سلامت‌ و ظرفیت‌ كار» (قابلیت‌ها) ارتباط‌ دارد. نابرابری‌ با «موقعیت‌ نسبی‌ گروه‌های‌ درآمدی‌ با یك‌دیگر» مرتبط‌ است. از این‌ جهت‌ كه‌ مفهوم‌ فقر باید در متن‌ جامعه‌ به‌ صورت‌ یك‌ كل‌ دیده‌ شود. فقر با جدا كردن‌ فقیران‌ و تمركز بر رفتارشان‌ در جایگاه‌ گروهی‌ خاص‌ نمی‌تواند به‌طور كامل‌ فهمیده‌ شود. همین‌طور درك‌ رفتار بقیهٔ‌ جامعه‌ به‌ویژه‌ بخش‌ ثروتمندتر ومناطق‌ اقتصادی‌ غنی، مهم‌ است.

اسماعیل‌ سراج‌ الدین۱

ترجمه: ناصر جهانیان۲

‌References

۶۷۹. Islam: Its Meaning and Message. London: Islamic Council of Europ.۱Ahmed, K. (ed.),

۴۹۹ "Forward". Ethics and Economics: An Islamic Synthesis.۱Ahmed, K.

Leicester, UK: The Islamic Foundation.

۰۰۰. "Renewable Resource Gap and Human Resource۲Al-Ebraheem, Yousef and I. Sirageldin Development in Oil Economie" Forthcoming in Ismail Sirageldin, (ed.), Population and Development ۱st Century. For the Economic۲Challenges in the Middle East and North Africa: Towards the Research Forum.

۹۹۹P "Poverty in the Arab World: The Role of Inequity and۱Ali A. Ali and Ibrahim A. Elbadawi. Growth" Paper presented at the ERF Sixth Annual Conference on Regional Trade, Finance, and ۸ - ۱۳ October.۲Labor. Cairo,

۵۸۹. Spain: The Root and the Flower- An Interpretation of Spain and the Spanish۱Crow, John A. People. Berkeley: The University of California Press.

۵۶۹. The World Economy at the Crossroads: A Survey of Current Problems of۱Johnson, Harry G. Money, Trade and Economic Development. Oxford, UK: Clarendon Press.

۴۹۹. Ethics and Economics: An Islamic Synthesis. Leicester, UK: The Islamic۱Naqvi, S.N.H. Foundation.

۰۷۹. "Problems in the Definition and Measurement of Poverty" in Peter Townsend (ed.),۱Rein, Martin. ۳۶-۶. London: Heinemann Educational Books.۴The Concept of Poverty:

۸۹۹. "Where did all the Growth go? External Shocks, Social Conflict, and Growth Collapse".۱Rodrik, D. John F. Kennedy School of Government, Harvard University. Memo.

۹۹۹. "A Note prepared for the Stiglitz Equality of Opportunity".۱Roemer, J.E.

Summer Research Workshop on Poverty, WDR on Poverty and Development

۰۰۰/۱۰. Washington DC: World Bank.۲

.۱۹۷۰Investment in the Education of the Poor: A Pessimistic" Smolensky, E.

American Economic Review, Supplement LV, May.".Report

.۱۹۹۹A Note prepared for".Employment, Security, and Opportunity" Squire, Lyn.

Summer Research Workshop on Poverty, WDR on Poverty andzthe Stiglit

۰۰۰/۱۰. Washington DC: World Bank.۲Development

.۱۹۹۶in Ismail Sirageldin"Islam, Society, and Economic Policy" Sirageldin, Ismail.

ed.), Population and Development Transformations in the Arab World.)

۲۱۹-۲۴۱Greenwich, Connecticut: JAI Press INC:

.۱۱۹۹۹st Century in the Middle" . ۲Sustainable Human Development in the

nd Mediterranean".East and North Africa: An Evolutionary Perspective۲

Program Lecture. Florence: European University Institute.

.۱۹۹۹A Note".Short Note on Poverty Indices and Indicators" Thorbecke, Erik.

Summer Research Workshop on Poverty, WDR onzprepared for the Stiglit

۰۰۰/۱۰. Washington DC: World Bank.۲Poverty and Development

۱استاد بازنشسته‌ دانشگاه‌ جان‌ هاپكینز. این‌ مقاله، با عنوان‌ اصلی‌ «مالیهٔ‌ اسلامی: چالش‌ها و فرصت‌ها در قرن‌ ۲۱» در چهارمین‌ كنفرانس‌ بین‌المللی‌ اقتصاد و بانكداری‌ اسلامی‌ دانشگاه‌ لافبورو(Loughborough) انگلستان‌ (۱۵ - ۱۳ آگوست، ۲۰۰۰) ارائه‌ شده‌ است.

۲عضو هیأت‌علمی‌ پژوهشگاه‌ فرهنگ‌ و اندیشهٔ‌ اسلامی.

. TRADE - OFFS.۳