امام خمینی فقیه, فیلسوف, عارف, سیاستمدار و کدام یک

شخصیت امام خمینی آنقدر در عصر خود بزرگ است که هر کس از یک منظر به او می نگرد یکی با تامل در نگره های فقهی او فقیه می داندش دیگری از منظر فلسفه او را فیلسوف می نامد سیمی که تفسیر حمدش را شنیده معتقد است او عارف برجسته از مدرسه «عرفان ابن عربی» است

شخصیت امام خمینی آنقدر در عصر خود بزرگ است که هر کس از یک منظر به او می‌نگرد؛ یکی با تامل در نگره‌های فقهی او فقیه می‌داندش. دیگری از منظر فلسفه او را فیلسوف می‌نامد. سیمی که تفسیر حمدش را شنیده معتقد است او عارف برجسته از مدرسه «عرفان ابن عربی» است. سیاست ورزان هم که با کارستان انقلابی او روبه‌رو شدند سیاستمداری برجسته قلمدادش کردند. هر نگاهی به ایشان بیندازیم بی‌تردید چتر سیاسی او پهن‌تر بود و ابعاد دیگری از اندیشه او مثل فقاهت، فلسفه، عرفان، نو‌اندیشی و... همه زیر سایه سیاست او قرار گرفت. با طرح یک سوال می‌توان ورود دیگری کرد. این سیاستمدار یا مصلح اجتماعی به چه قصدی برخاست و قیام کرد؟ گام اول، عمیق اندیشی در این‌باره است. سطحی‌نگری در این سوال افت بزرگ «امام‌شناسی» است. مثلا اگر کسی با طرح یک نمونه از رفتار سیاسی بخواهد ساحت فکری امام را طی و تحلیل کند به خطا رفته است.

نگارنده معتقد است او بیش از هرچیز یک عالم انسانگرا و به تعبیر امروز یک اومانیست موحد بود. از این تعبیر تعجب نکنیم و نسبت به آن حساسیت به خرج ندهیم. متاسفانه ما مسلمانان و ایرانی‌ها در چارچوب اندیشه کلاسیک و تفکر سنتی‌مان و نیز به علت خودباختگی در برابرتوسعه علمی غرب خصوصا در حوزه «علوم انسانی» از هر مشابه‌سازی می‌هراسیم. مثل همین واژه «اومانیسم» یا اصالت انسان که از آن با توجه به تعریف غربی‌اش هراس داریم. در صورتی که در متن و بطن اندیشه دینی و آموزه‌های وحیانی ما همین نکته نهفته است: «اصالت انسان». اگر انسان اصل نیست پیامبران برای چه مبعوث شدند؟ عدالتی که وعده الهی آنان بود برای که کارکرد داشت؟ جز برای انسان. کتاب و بینات را برای چه حمل کردند؟ جز برای توجیه و هدایت انسان؟ این نگاه سطحی به «اصالت انسان» یا همان اومانیسم اسلامی ناشی از دین اندیشی یا خدا اندیشی «ناعقل محور» ما است. در عقل‌گرایی دینی که از ویژگی‌های بارز امام خمینی بود انسان در برابر خدا قرار نمی‌گیرد. تفاوت عمده امام با بسیاری از تئولوگ‌های دینی و عالمان معاصر خودش در این نکته نهفته است که نگاه به انسان را در «اسلام معیار» یا همان «اسلام قرآنی» نه اسلام تاریخی جست‌وجو می‌کردواز همین روی بود که سه عنصر «عقل»، «واقعیت اجتماعی» و «مصلحت عمومی» را پایه نگاه دینی خود قرار داده بود و سعادت فرد وکرامت انسان را مقدم بر هر چیز می‌شمرد.

ما شک نداریم که روند گسترش اسلام در سرزمین‌های مختلف ونیازها و شرایط ومقتضیات مسلمانان در ادوار مختلف تاریخی، اقتضای تولید و تفسیر «دانش دینی» داشته و به همین جهت حجم عظیمی از ادبیات ثانوی (ادبیات اولیه همان قرآن و احادیث صحیح و محدود است) تولید و مبنای صدور احکام برای رفتار اجتماعی و فردی مسلمانان شده است. سرگردانی انسان مسلمان در برابر این حجم بزرگ ادبیات دینی تولید شده که بعضا به مثابه «نصوص مقدس» تلقی شده بیان سازگاری دین با مقتضیات و مستحدثات از جمله مدرنیته را سخت کرده است. بی‌تردید در قاب اندیشه فلسفی و عرفانی امام خمینی یک نوع «انسان مرکزی» یا همان اگو‌سنتریسم دیده می‌شود. همان انسانی که با ناتوانی طبیعت از پذیرش امانت این مسوولیت را پذیرفت (حمله الانسان) این انسان که فطرتا موحد وخداجوست به خواست خداوند راه تعامل خود با خدا را متنوع، متکثرو فراخ می‌بیند.

خداوند به او اختیار داده، عقل داده لذا مجاز است هر باوری را برگزیند. اگر بپذیریم که حقیقت نهفته در وحی وکلام خدا تاویل پذیر است می‌توان برداشتی متفاوت از اندیشه تاریخی تئولوگ‌های دینی داشت. دقت کنیم همان جمله معروف امام که گفته‌اند: «زمان ومکان دو عنصر موثر در اجتهاد است» برگرفته از همین نگرش است که برای همراهی انسان مسلمان با مقتضای عصر نباید از متن ونصی که ذاتا چند وجهی است فقط یک وجه را مطالبه کرد. او با همین نگرش فقه را باز‌خوانی می‌کرد. (نمونه فتاوی ایشان در موردموسیقی، شطرنج، ماهی فلس‌دار و...) و با اتکا به همین نگاه «اصل انسانی»‌ بود که بعضا رفتار متفاوت با عموم سیاستمداران تاریخ وجهان اسلام از خود نشان می‌داد. مثل دستور برکناری یا استعفای اجباری یک مقام ارشد قضایی که یک مکالمه تلفنی را شنود کرده بود. اینها همه در اهمیت و والایی انسان در نگاه او بود. در هندسه تفکر او یک انسان محوری دیده می‌شد. لذا شایسته است بیش از هر عنوان ولقبی امام را یک «اومانیست موحد» نامید.

دکتر عبدالله ناصری