«جهان سوم» چگونه سوم شد

نگاهی به کتاب «شکاف جهانی»

نویسنده کتاب «شکاف جهانی» جامعه‌‌شناسی یونانی است که در این کتاب فرآیند جهان‌سوم‌شدن کشورها در قالبی جامع، خواندنی و کلاسیک را با توجه به سیر تاریخی استعمار بررسی می‌کند. در این پژوهش که همراه با آمارهایی است، شیوه‌های استعمار نو نیز بیان شده‌اند. به اعتقاد نویسنده، اروپا در قرون اخیر با کشف قاره‌های دیگر به استعمار دامن زد، استعماری که به‌اصطلاح از کشورهای مرکز آغاز می‌شود و به پیرامون می‌رود، اما اروپاییان در قرن بیستم شیوه نوینی با عنوان استعمار نو را در قبال کشورهای جهان‌سوم در پیش گرفتند.

نویسنده این کتاب تاثیرات استعمار را بر کشورهای مختلف قاره‌های جهان بررسی می‌کند و همچنین به بیان نقش کشورهای استعمارگر در فرآیند استعمار می‌پردازد. روش‌های استعماری نظیر فلج‌کردن اقتصاد و نفوذ و تغییر فرهنگی نیز از دیگر موضوعات مورد بررسی این کتاب به‌شمار می‌آیند. استاوریانوس این کتاب را از نظر یک حزب سیاسی خاص ننوشته است، بلکه او پژوهشی بی‌طرفانه را ارایه می‌کند که به‌عنوان کتابی کلاسیک شناخته می‌شود.

موضوع این کتاب فراز و نشیب‌های گوناگون شکل‌گیری اخلاق مذهب پروتستانیسم و پدیدآمدن روحیه سرمایه‌داری در اروپا به‌دنبال گسترش اصول این مذهب از سده پانزدهم، فروپاشی تمدن‌های بزرگ خاورمیانه، آسیا و آفریقا، دست‌اندازی اروپاییان به فراسوی مرزهای اروپا، تاثیر انقلاب صنعتی بر جوامع بشری، پیدایش جهان‌سوم در پی گسترش نظام سرمایه‌داری در سراسر جهان و ظهور جنبش‌های آزادی‌بخش ملی و انقلاب‌های اجتماعی در جهان‌سوم است.

استاوریانوس تاریخ جهان‌سوم را به چهار دوره تقسیم می‌کند و این دوره‌ها را به مراحل توسعه نظام سرمایه‌داری جهانی مربوط می‌داند: نخستین دوره بین اوایل سده ۱۴۰۰ تا پایان سده ۱۷۰۰ است که از آن با عنوان دوره سرمایه‌داری تجاری نام می‌برد، زیرا در این دوره اکثر سرمایه‌ها در اروپا در جهت فعالیت‌های تجاری سرمایه‌گذاری شده است. مهم‌ترین ویژگی اقتصادی دوره سرمایه‌داری تجاری پیدایش بازرگانی کالاهای اساسی (اقلامی که مصرف انبوه داشت) بود، در حالی که بازرگانی پیش از این دوره عمدتا بر صدور کالاهای تجملی به‌ویژه کالاهای مورد نیاز پادشاهان و دربارها متمرکز بود.

انقلاب صنعتی که بر پایه ماشین بخار و نوآوری‌های فنی بود مرحله تازه‌ای از شکل‌گیری «جهان‌سوم» به‌شمار می‌رود. استاوریانوس دومین دوره تاریخ «جهان‌سوم» را دو دوره سرمایه‌داری صنعتی و افول استعمار می‌داند که از ۱۷۷۰ تا ۱۸۷۰ ادامه داشته است.

کتاب «شکاف جهانی» عمدتا کتابی در حوزه جامعه‌شناسی تاریخ است که جنبه‌های تاریخی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تحولات جهان به‌ویژه شکل‌گیری نظام سرمایه‌داری در اروپا از قرن پانزدهم و به‌دنبال آن «جهان‌سوم» را تاکنون، از هنگام دست‌اندازی اروپاییان به قاره‌های آفریقا، آسیا، حوزه اقیانوس اطلس و «دنیای جدید» تشریح کرده است. نویسنده با قلمی شیوا و به شیوه تفسیری، شناخت نظری مستند و موثقی درباره مقاومت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان‌سوم در برابر نظام سرمایه‌داری و نیز ادغام جهان‌سوم در این نظام را به‌دست داده است. لاتینی‌شدن و نیز انگلیسی‌مآب‌شدن قاره آمریکا، تاثیر انقلاب صنعتی بر جوامع بشری، مساله توسعه وابسته، تجارت برده از آفریقا، ظهور ناسیونالیسم و جنبش‌های استقلال‌طلبانه و مسایلی که در آغاز استقلال در کشورهای تازه استقلال‌یافته بروز می‌کنند، از جمله مسایل مربوط به دموکراسی سیاسی، «وابستگی اقتصادی و سیاسی» سیاست‌های رشد هدایت‌شده توسط دولت‌های تازه استقلال‌یافته، کشمکش‌های داخلی این کشورها، مساله جهانی‌شدن اقتصاد و فرهنگ و توسعه اجتماعی فصل‌های عمده کتاب را تشکیل می‌دهد.

انقلاب صنعتی که برپایه ماشین بخار و نوآوری‌های فنی بود مرحله تازه‌ای از شکل‌گیری «جهان‌سوم» به شمار می‌رود. استاوریانوس دومین دوره تاریخ «جهان‌سوم» را دو دوره سرمایه‌داری صنعتی و افول استعمار می‌داند که از ۱۷۷۰ تا ۱۸۷۰ ادامه داشته است.

سومین مرحله توسعه سرمایه‌داری بین ۱۸۷۰ تا آغاز جنگ‌جهانی‌اول بود. در این دوره سرمایه‌داری رقابتی به سرمایه‌داری انحصاری تبدیل شد و به‌دنبال آن دومین انقلاب صنعتی و پیدایش فنون جدید تولید انبوه و به‌طور همزمان به‌کارگیری منظم علم در صنعت به وقوع پیوست.

بر اساس دوره‌بندی‌هایی که در «شکاف جهانی» ارایه شده است، جنگ جهانی اول و انقلاب روسیه مرحله کنونی تحولات «جهان‌سوم» از جمله سرمایه‌داری انحصاری تدافعی و استعمار نو را پدید آورد. از دیدگاه استاوریانوس سومین انقلاب صنعتی شامل کشف و کاربرد نیروی هسته‌ای، سیبرنتیک، ساخت موشک و حوزه‌های فرعی آن است که بنیاد فنی دوره کنونی را فراهم آورده است. بر اثر دو جنگ جهانی، انقلاب‌های روسیه و چین و محو حکومت‌های خودکامه پادشاهی، امپراتوری‌های عظیم پیش از ۱۹۱۴ از هم پاشیدند. اما این فروپاشی باعث از میان‌رفتن شرایطی که آن امپراتوری‌ها در جهان‌سوم به‌وجود آورده بودند، نشد.

جهان‌سوم در دوره معاصر شاهد دو موج انقلابی جهانی بوده است: یکی از این دو موج انقلاب روسیه و ادامه آن تا جنگ‌جهانی‌دوم بود و دیگری که قوی‌تر از اولی بود و از آشفتگی ناشی از «جنگ دوم» ناشی شد، با پیروزی و تداوم پویایی انقلاب چین به پیش رفت و حرکت آن همچنان ادامه دارد.

در دهه ۱۹۷۰ مجادله روشنفکرانه تندوتیزی بین نظریه‌پردازان وابستگی از جمله سمیر امین، آندره گوندر فرانک و امانوئل والرشتاین و منتقدان نظریه وابستگی که گاهی اوقات به آنان تحلیلگران شیوه تولید یا «گروه بین‌المللی‌کردن سرمایه» می‌گفتند در گرفت. استاوریانوس وارد این معرکه نشد، اما دیدگاه‌های او نشان می‌دهد که گرایش بیشتری به نظریه وابستگی دارد.

استاوریانوس دوران کنونی جهان را بزرگ‌ترین بی‌نظمی تاریخ می‌داند که وجه مشخصه آن تجاری‌کردن، فقیرکردن و شهرنشینی در جهان‌سوم است. اما این اعتقاد را نیز دارد که جهان‌سوم ضرورت توسعه اقتصادی خودگردان را درک کرده است. به‌همین دلیل نیاز به افزایش شدید تولیدات کشاورزی را برای خودکفایی مورد تاکید قرار می‌دهد و از طرف دیگر رشد تولیدات کشاورزی را مستلزم افزایش مشارکت سیاسی و به نوبه خود ایجاد برابری اجتماعی می‌داند. بنابراین از نظر استاوریانوس‌گذار از جامعه سنتی به جامعه مدرن نیازمند روابط قدرت داخلی در «کشورهای جهان‌سوم» و نیز روابط بین کشورهای جهان اول و جهان‌سوم است. برای تحقق این اهداف جهان نه‌تنها عقب‌ماندگی جهان‌سوم بلکه توسعه‌یافتگی بیش از حد جهان اول را مورد توجه قرار دهد و از طریق ۱. تمرکززدایی و ۲. مشارکت توده‌ای، نابرابری‌های سرمایه و قدرت را برطرف سازد. استاوریانوس اعتقاد دارد در صورت تحقق این اهداف، کشورهای جهان‌سوم دارای خودمختاری بیشتری خواهد بود و این کشورها بیشتر بر بازارهای داخلی متمرکز خواهند شد.

این کتاب به بسیاری از پرسش‌ها درباره پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی بخش وسیعی از جوامع پاسخ می‌دهد، پرسش‌های مهمی که همواره دغدغه ذهنی بسیاری از علاقه‌مندان است. چه شد که بارقه آگاهی و عقلانیت بر تاریکی دوران سیاه قرون وسطی تابیدن گرفت؟ چه شد که تمدن‌های بزرگ خاورمیانه و آسیا و آفریقا رو به افول گذاشتند؟ ویژگی‌های اصلی امپریالیسم چیست؟ امپریالیسم چگونه آغاز شد؛ امپریالیسم چگونه عمل می‌کند و چه‌چیز به آن چنین قدرت و سماجتی را بخشیده است؟

نویسنده خاطرنشان می‌سازد که امپریالیسم همواره در سراسر تاریخ ثبت‌شده وجود داشته است. چین، مصر، یونان، روم، ایران، همگی بر خارج از مرزهای خود سلطه افکندند. این امپراتوری‌های دوران باستان عمدتا در اندیشه غارت ثروت ملت‌های دیگر، یا در جست‌وجوی باج و خراج بودند، اما ساختار اقتصادی آن ملت‌ها را دگرگون نمی‌کردند.

ویژگی امپریالیسم جدید با امپریالیسم دوران باستان بسیار متفاوت است. امپریالیسم جدید از طریق تجارت نابرابر، سرمایه‌گذاری‌ها و پرداخت وام نه‌تنها ثروت این ملت‌ها را می‌بلعد بلکه ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آنها را دگرگون و وابستگی آنها را به امپریالیسم بیشتر می‌کند.

انگلستان نخستین کشوری بود که این روش چپاول را در مقیاس جهانی به‌کار برد و نظامی را بر جهان حاکم کرد که از لحاظ دامنه، تنوع و پیچیدگی در تاریخ بشر بی‌سابقه بود؛ نظامی که تمام امپراتوری‌های پیشین را از صحنه خارج و انگلستان را به بزرگ‌ترین قدرت استعماری جهان تبدیل کرد. استاوریانوس می‌گوید هرگز در تاریخ بشر جمعیتی چنین انبوه-یک چهارم جمعیت نوع بشر- برای ثروتمندکردن شمار اندکی در معرض کار استعمارگرانه قرار نگرفته‌اند. چه عوامل و شرایطی باعث شد که انگلستان چنین نظام سودآفرین عظیمی را ایجاد کند؟

نویسنده خاطرنشان می‌سازد که عوامل بی‌شماری به این امر کمک کرد، اما چهار عامل مهم را با این شرایط کاملا مرتبط می‌داند: ۱) فناوری جدید انقلاب صنعتی، ۲) دسترسی به ذخیره کار ارزان، ۳) انباشت سرمایه، ۴) به‌وجودآمدن بازارهای خارجی. کتاب همچنین درباره رشد آگاهی ملت‌های جهان‌سوم است؛ آگاهی‌ای که فرض‌های اساسی امپریالیسم را در هم می‌شکند و قدرت آن را به ‌چالش می‌کشد. این مبارزه بین امپریالیسم با اشکال گوناگون آن و ملت‌هایی که مصمم به کسب استقلال سیاسی و اقتصادی‌اند بزرگ‌ترین مساله دوران ماست. این نبرد به نوبه خود با اشکال گوناگونش، روزبه‌روز شدت بیشتری می‌گیرد و خواه‌ناخواه، آگاهانه و ناآگاهانه، همه ما در آن سهیم هستیم.

سهراب فرسیو