طرح های عمرانی و تخریب آثار تاریخی

امروزه, آثار و بقایای تاریخی به جا مانده, از زمان های گذشته, در حکم اسناد و شواهد محکم, عینی و مستدلی هستند که به هویت ملی جوامع, اعتبار و سندیت می بخشند و از این رو, محافظت و پاسداری از آنها, وظیفه یکایک افراد, نهادها و سازمان های موجود در آن جامعه است فرهنگ غنی و برخوردار از تمدنی شکوهمند, پشتوانه معنوی محکمی است که هر جامعه ای, به فراخور میزان بهره مندی تاریخ سرزمینش از آن, خود را در عرصه های بین المللی مطرح می کند

‌امروزه، آثار و بقایای تاریخی به جا مانده، از زمان‌های گذشته، در حکم اسناد و شواهد محکم، عینی و مستدلی هستند که به هویت ملی جوامع، اعتبار و سندیت می‌بخشند و از این رو، محافظت و پاسداری از آنها، وظیفه یکایک افراد، نهادها و سازمان‌های موجود در آن جامعه است.فرهنگ غنی و برخوردار از تمدنی شکوهمند، پشتوانه‌معنوی محکمی است که هر جامعه‌ای، به فراخور میزان بهره‌مندی تاریخ سرزمینش از آن، خود را در عرصه‌های بین‌المللی مطرح می‌کند. در واقع، تاریخ هر ملتی، مجموعه‌ای است مدون از وقایعی که در بستر زمانی و مکانی خاصی روی داده و هویت آن جامعه را شکل بخشیده است.ایران، به لحاظ برخورداری از آثار تاریخی و باستانی بسیاری که از اعصار مختلف این سرزمین به یادگار مانده است، در اذهان جهانیان، تاریخ شکوهمندی را برای خود رقم زده که حفظ و اعتلا‌ بخشی به آن، در گرو توجه هر چه بیشتر به این یادگارها است.

● سازندگی، گامی‌در مسیر توسعه:

امروزه در ایران طرح‌های عمرانی، تحت عناوین مختلف و با اهدافی گوناگون، درحال شکل‌گیری، تصویب و اجرای می‌باشند. ساخت و ساز انواع راه‌ها، اماکن، بوستان‌ها و... همگی در مسیر رشد و توسعه و به منظور افزایش سطح بهره‌وری از امکانات موجود، احداث می‌شوند که با گذشت زمان، در کنار رفع احتیاجات فعلی کاربران آنها، از قدمت و اهمیت تاریخی هم برخوردار خواهند شد.

همچنان که دولت‌ها و اقوام پیشین، با ساخت شهرها و اماکن مختلف و متعدد، به احیای دیار و عمران شهرهای سرزمین ایران همت گماشتند، درنتیجه، امروزه امر آبادانی و عمران این سرزمین در تمامی‌زمینه‌ها مهمترین آرمان‌کار داران و مقامات مسئول ایران در بعد توسعه است.

● آثار تاریخی در معرض خطرهای عمرانی:

مناطق اسکان جوامع بشری، هر لحظه در حال بسط و گسترش است. ایجاد بناها و بافت‌های جدید و توسل به آخرین علوم و تکنولو‌ژی مورد نیاز در این زمینه، به مرور زمان، گوناگونی بافتی را در یک شهر سبب می‌شود و بافت‌های فرسوده تحت تعاریف متفاوتی، حذف می‌گردند تا سیمای ظاهری شهر‌‌ها، از نظر ساختار ظاهری، به مرور زمان تا حدودی همسان شوند.

طی دهه‌های گذشته تاکنون، ایران شاهد اجرای طرح‌های عمرانی گسترده و متعددی در شهرها و استان‌های خود بوده است. ساخت انواع راه‌ها، بناها و اماکنی که به نوبه خود، زمانی میزان بهره‌مندی افراد این سرزمین را از درجات گوناگون توسعه و پیشرفت نشان خواهند داد و گویای درجات توانمندی، علم و اطلا‌عات امروزی آنها خواهند بود.گذشت زمان بر چهره شهرها و سرزمین‌ها، رنگ استهلا‌ک و فرسودگی می‌کشد و روز به روز، جدایی عناصر کهنه ساخت را از تازه‌ساز، سبب می‌شود.

بازسازی و مرمت بافت‌های فرسوده، بخشی از گام‌های برداشته شده در طرح‌های عمرانی کشور هستند که براساس ارقام و آمار موجود، از روند روبه رشدی هم برخوردار می‌باشند.در حقیقت، زیباسازی فضای فیزیکی شهرها، خود دارای ابعاد مختلفی است که بی‌گمان به‌تأمین آرامش و بهداشت روانی واجتماعی فرد و جامعه، کمک‌های شایانی خواهد کرد.

اما تمایز میان بافت‌های موجود در یک منطقه که مرور زمان آن را پر رنگ‌تر می‌کند، هیچگاه نمی‌تواند به‌عنوان دلیل کم‌اهمیت شدن بافت قدیمی‌تر محسوب شود و چه بسا برخی از این بافت‌های فرسوده، حاوی عناصر شکوهمند تاریخ و تمدن یک ملت باشند.

طرح‌های عمرانی از نظر فضا و مکان، در دو بستر محقق می‌شوند. نخست در زمین‌های فاقد ساخت و ساز و دوم در فضای بافت‌های قدیمی و فرسوده، که بالطبع نیازمند ایجاد تحول و تغییراتی مثبت در خود می‌باشند.

اصولا‌ مجموعه فعالیت‌های عمرانی که در بافت‌های فرسوده صورت می‌پذیرند، یا با هدف مرمت و بازسازی ترتیب داده شده‌اند و یا اینکه حذف بافت فرسوده را در پی دارند.

در این میان، حائز اهمیت بودن یا نبودن اماکنی با بافت‌های فرسوده، محل دقت‌ نظر و توجه است.

برخی بافت‌های قدیم یا محل قرار گیری آثار تاریخی هستند و یا در مجاورت آنها قرار دارند، از این رو، هر طرح عمرانی که در محدوده آنها، به مرحله اجرا درمی‌آید، ملزم به رعایت اصول و پایبندی به مجموعه قوائدی است که ازسوی سازمان میراث‌فرهنگی و در توافق با شهرداری‌ها تهیه و تصویب شده‌اند، اصلی که امروزه به کرات ازسوی افراد و نهادهای گوناگون نادیده انگاشته شده است.

کم‌نیست آمار تخریب بناهای تاریخی و یا وارد آمدن لطمات جبران‌‌ناپذیری که در حقیقت بر پیکره فرهنگ و هویت اصیل یک قوم وارد می‌آید که متأسفانه شاهد وقوع این قبیل حوادث و سهل‌انگاری‌ها در کشور خود می‌باشیم.

آخرین آمارها متعلق به تخریب بخشی از محله تاریخی عودلا‌جان در تهران است که به‌دلیل عدم برخورداری سازمان میراث فرهنگی از قدرت اجرایی لا‌زم برای مقابله با تخریب بافت‌های تاریخی، تاسف و اعتراض همگان را برانگیخته است. از بین رفتن بافت‌های دیرینه که تنها گنجینه‌های به یاد مانده از دوران تاریخی این شهر هستند، می‌تواند صدمات جبران ناپذیری به حیات فضای شهری تهران وارد کنند. در این میان به اعتقاد بسیاری، پایین بودن قیمت زمین‌های مسکونی عودلا‌جان باعث شده است که عده‌ای سرمایه دار بتوانند این زمین‌ها را خریداری و با پرداخت هزینه گزافی تبدیل به ملک تجاری کنند.

شاید مهمترین دلا‌یل وقوع چنین اتفاقاتی جبران‌ناپذیری در وهله نخست، نبود نظارت صحیح و مدیریت کارآمد ازسوی نهادهای ذی‌ربط در این زمینه باشد.

▪ اما دلا‌یل دیگری را هم می‌توان برای این قضیه متصور شد ازجمله:

‌ـ نادیده انگاشته شدن ارزش ملی آثار تاریخی کم شهرت ازسوی برخی مردم و مسئولین.

‌ـ عدم همسویی برنامه‌های عمرانی با شکل، فضا و گنجایش آثار تاریخی در محدوده جغرافیایی آنها

‌ـ عدم همخوانی اهداف برنامه‌های عمرانی با اهداف نهادهای حافظ میراث تاریخی

‌ـ نگاه تک‌بعدی به میراث فرهنگی و آثار تاریخی و عدم توجه کافی به آنها

‌ـ فعالیت ناکارآمد و ناکافیNGO های حامی‌میراث فرهنگی در تصویب قوانین دست و پاگیر به‌منظور محدودسازی فعالیت‌های خرابکارانه در این زمینه

ـ معاوضه نابرابر آثار تاریخی و ملی با رفاه فعلی

در موارد بسیاری ابنیه و آثار تاریخی و ملی قربانی مصالح و منافع افراد و شخصیت‌های حقیقی و حقوقی می‌شوند که البته پیگیری این مسائل، به‌دلیل صرف هزینه و زمان بسیاری چندان موثر نیستند.

چه بسیار اماکنی که با قدمت تاریخی خاص خود، تخریب شدند و به جای آنها پاساژهای چندین طبقه، آپارتمان، نهادهای اداری فضای سبز و... ساخته شد و خطوط و نقوش فرهنگ این مرز و بوم متعلق به سده‌های قبل، به آسانی از صفحه شهر و روزگار ما پاک شد.

● امحاء آثار تاریخی، به کجا چنین شتابان

اما به راستی این وضعیت تا چه هنگام ادامه خواهد داشت و چه تعداد از آثار به جامانده باید قربانی طرح‌های به‌اصطلا‌ح جدید افراد، نهادها و سازمان‌های صاحب‌نفوذ شوند.

بیراهه نیست اگر بگوییم که ادامه چنین روندی، طی دهه‌های آینده، تخریب و امحاء بسیاری از آثار تاریخی و در حقیقت، اسنادعینی هویت‌بخش به فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی را در پی خواهد داشت.بی‌گمان، یک‌بعدی نگری به آثار باستانی و عدم احساس مسئولیت در قبال حفظ و حراست از یکایک این آثار گران‌بها، اولین و مهمترین دلیل در معرض خطر قرار گرفتن آثار تاریخی است و اینکه برخی گمان می‌کنند که مراقبت از این آثار، تنها وظیفه نهادهای خاصی است که به این منظور تشکیل شده‌اند و آنها تنها رهگذرانی هستند که باید اهداف و طرح‌های مخرب خود را حتی به قیمت از میان رفتن نشانه‌های یک تمدن شکوهمند، محقق سازند. پس با این تواصیف که هیچ بنای ارزشمندی عمری بیش از یک قرن نخواهد داشت، زمانی فرا خواهد رسید که به همین فاصله زمانی، گذشته‌های پرافتخار به انضمام تمام آثار به جامانده و مویدش، نابود شود و نسل‌های بعدی بمانند با هویتی که معلوم و واضح نیست و هیچ سندی برای اثبات و باور آن وجود ندارد

زهرا ترحمی