رابطه ایمان واخلاق

ایمان نهالی است که در زمین دل آدمی می روید و اگر از چشمه اعمال صالح آبیاری شود , درختی تنومند خواهد شد که بر تمام زوایای جان آدمی سایه می گسترد

ایمان نهالی است که در زمین دل آدمی می روید و اگر از چشمه اعمال صالح آبیاری شود ، درختی تنومند خواهد شد که بر تمام زوایای جان آدمی سایه می گسترد .

انسان دغدغه ای دیر پاتر از نیل به سعادت ندارد و ایمان رکن سعادت و یا راه نیل به آن است و بدون تردید بازسازی و تعالی شخصیت معنوی آدمی ، هدف اصلی همه رسولان بوده است . هر پژوهشگر حقیقت جو با اندک کنکاشی در منابع اولیه اسلام معنویت سالاری و اخلاق محوری را در تار و پود این دین مبین آشکارا نظاره خواهد کرد و ما به جهت اهمیت بحث رابطه ایمان و اخلاق با تعریفی کوتاه به تبیین موضوع پرداخته ایم.

● شناسایی علم اخلاق :

▪ تعریف علم اخلاق :

با مراجعه به اصلی ترین مفاهیم کلاسیک و متعارف علم اخلاق در حوزه علوم اسلامی و دقت در موارد کاربرد آن در قرآن و احادیث، علم اخلاق را می توان این چنین توصیف کرد ، علم اخلاق علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال نا پسند را نشان می دهد و مراد از مفاهیم عام اخلاقی آن دسته از فضایل یا رذایل اخلاقی هستند که به صورت صفات و ملکه ای نفسانی بوده و اختصاصی به حوزه خاصی از حوزه های زندگی انسان ندارد بلکه بر همه حوزه ها تأثیر گذار است و مفهوم لغوی واژه اخلاق عبارت است از: اخلاق جمع خُلق و به معنای نیرو وسرشت باطنی انسان است که تنها با دیده بصیرت و غیر ظاهر قابل درک است در مقابل ( خَلق ) به شکل و صورت محسوس و قابل درک با چشم ظاهر گفته می شود. ( اصفهانی ، الفاظ القرآن ، ص ۱۵۹)

▪ شناسایی علم ایمان :

ـ صفت نفسانی هدایتگر

این قبیل صفات نفسانی ( ایمان ) ، روشنگر راه قوای تأثیر گذار در انسان هستند و در ساختار اخلاق اسلامی ایمان به عنوان عالی ترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادی و مقدمات آن همانند علوم و یقین که به شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته اند و ابزارها و راه هایی که می تواند آدمی را به این صفات نفسانی ارزشمند برساند همانند تفکر و خواطر والهامات پسندیده جایگاه ویژه ای در نظام اخلاقی اسلام دارند درمقابل صفات نفسانی معارض و مانع پیدایش ایمان درآدمی از قبیل جهل اعم از بسیط و مرکب ( شک و حیرت ) و وسوسه های شیظانی همواره مورد مذمت و نهی واقع شده اند .

ـ حقیقت ایمان :

حقیقت ایمان ، نور خورشید عالم جبروت است که از روی عنایت بر جان های سالکان منازل اخلاص می تابد .

اولئک کتب فی قلوبهم الایمان ( مجادله / ۲۲ )

جوهر دریای وحدت است که به واسطه تلاطم امواج توفیق از قعر بحر صدر بر ساحل جوارح و اعضاء به ظهور می آید .

یکی از مباحث مهم کلامی که در جای جای قرآن کریم به عنوان خاستگاه اصلی بحث از اصول اسلامی و اعتقادات دینی از آن سخن رفته و منشأ سعادت و رستگاری و مایه ارزش اعمال آدمی قلمداد گردیده مسئله ایمان است.

● فواید ایمان و رابطه با اخلاق:

▪ سرمایه رستگاری :

در قرآن کریم آمده است :« یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم علی تجاره فتنجیکم من عذاب الیم و...»(صف / ۱۰-۱۱ )

ای کسانی که ایمان آورده اید ، آیا شما را بر تجارتی را ه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند ؟ ...

«تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم ، ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون »:

به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید این { گذشت و فداکاری } اگر بدانید برای شما بهتر است .

خلاصه تمام فواید و چکیده ثمرات ایمان در این آیه کریمه جمع شده است و می توان گفت بهترین تعبیری که در وصف ایمان وجود دارد همین سرمایه رستگاری است .

▪ اخلاق و معنویت :

شکی نیست که اخلاق و فضایل بشری از ارزش های شناخته شده و پذیرفته شده بشری است . به طوری که حتی آنان که به هر دلیلی خود نتوانسته به این لباس زیبا درآیند ، از دیدن آن بر قامت دیگران به وجد و ثنا در می آیند و حتی گاه تظاهر به داشتن آن می کنند . اما جای این پرسش هست که اساس و مبنای این فضایل چیست ؟ در اولین نگاه به فهرست فضایل اخلاقی از قبیل ایثار ، عفت و ... شخص متوجه وجه جامع و نقطه مشترکی در همه آنها می شود که عبارت از نوعی محرومیت از نعمات و لذایذ مادی است واین سئوال به ذهن می رسد که چرا کسی حاضر می شود از برخی لذایذ و شادی های بگذرد؟ شاید بهترین پاسخ این باشد که این کار نوعی جا به جایی در انتخاب امور لذت آور باشد و این البته برهان قاطعی است بر اینکه اساس اخلاق وفضایل را باید در ایمان به خدا و باور به معاد جست . ایمان به اینکه < ان الله لا یضیع اجر المحسنین >(توبه /۱۲۰ )«خدا پاداش نیکو کاران را ضایع نمی کند» چنین ایمانی است که می تواند اساس اخلاق وتوجیهی برای قبول محرومیت های مادی باشد .

▪ استواری و تعادل روحی :

ولقد نعلم انک یضیق صدرک بما تقولون فسبح بحمد ربک و کن من الساجدین (حجر ۹۷ – ۹۸ )

۰۳۹;و قطعاً می دانیم که سینه تو از آنچه می گویند تنگ می شود پس ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده کنندگان باش ۰۳۹;.

یاد خداوند و ذکر او آدمی را از توفان های روحی دور نگه می دارد چرا که ایمان در واقع اتصال موجودی ضعیف به اصل وجود و به تبع آن به تمام موجودات است .(سید قطب، فی ظلال القران، ج ۶ ،ص ۳۹۶۶ )

ایمان حالتی روحی است که در خود نگرشی کامل نسبت به ارزش ها و حوادث نهان دارد و چون مومن به مبدا این حوادث مرتبط است آرامش و اطمینانی دارد که جز او از آن بی بهره است. قرآن برای بیان این نکته که ایمان مایه آرامش و بلکه به تعبیر برخی روایات خدا آرامش ( سکینه) است از تعبیرهای مختلفی استفاد ه می کند :

«من آمن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلاخوف علیهم و لاهم یحزنون »(مائده /۶۹ ).:«هرکس به خدا و روز بازپسین ایمان آورد و کار نیکو کند پس نه بیمی برایشان است ونه اندوهگین خواهد شد.»

آری سکینه ، وقار و آرامش نه ابزاری برای فزونی ایمان که خود افزایش ایمان است . محصول ایمان تسلط بر نفس است که خود ازارکان فضایل اخلاقی است .( مطهری ، بیست گفتار ، ص ۲۷ ).

▪ برکات دنیائی و آسمانی :

«و ان لو استقاموا علی الطریقه لاسقیناهم ماء غدقا » (جن /۱۶)

«و اگر { مردم } در راه درست، پایداری ورزند قطعا۰۳۹; آب گوارایی بدیشان نوشانیدم ». طبق آیه ایمان به خداوند و استفامت در راه حق نه فقط ثمرات دلنشین اخروی و روحانی دارد که موجب ریزش باران رحمت دنیوی نیز هست .

▪ عمل صالح :

ارتباط میان ایمان وعمل صالح و اینکه خاستگاه طبیعی عمل صالح ایمان است به صورت های گوناگونی در قرآن مورد توجه و اشاره قرار گرفته است .

ایمان و عمل صالح دو روی یک سکه اند و هم دیگر را تقویت می کنند ،اگر ایمان کامل باشد خودرا به زینت ظهور می آراید و این بروز و ظهور از رهگذر عمل صالح است. زادگاه طبیعی عمل صالح ، ایمان به خداوند و معاد است و بدون آن حتی اگر عمل صالح انجام پذیرد امری اتفاقی و بی بنیان است .

«فمن کان یرجو لقا ربه فلیعمل عملا۰۳۹; صالحا۰۳۹; ولایشرک بعباده ربه احدا» ( کهف ، ۱۱۰ )

پس هرکس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد و هیچ کس را در پرستش شریک نسازد .

▪ روشن بینی :

«یا ایها الذین آمنوا ان تتقوالله یجعل لکم فرقانا ...» ( انفال/۲۹ )

«ای کسانی که ایمان آورده اید اگر از خدا پروا دارید برای شما {نیروی }تشخیص{ حق از باطل } قراد می د هد ».

فرفان یعنی آنچه که به خوبی حق را از باطل جدا می کند . این مطلب که تقوا و ایمان موجب واقع بینی انسان است و او را از غلطیدن در دام خطاها می رهاند به صورتهای گوناگون در قرآن آمد ه است .

زیرا کسانی که به آخرت ایمان ندارند از دیدن نیک و بد کار خود ناتوانند و اعمال خو د را آراسته دیده در گمراهی حیرت روزگار می گذرانند .

سر این مطلب درآن است که داستان زندگی مردمان بی ایمان در این دنیا مانند داستان کسانی است که قدم در راهی می گذارند که انتهایی برای آن نمی بینند و ناگزیر در سرگرانی به کارهای خود دلخوش می شوند، چنین کسانی هدفی ندارند تا کارهای خود را با آن بسنجند و از این رو همه آنها را پیراسته می بینند و بدین ترتیب در حیرت و سرگردانی بیشتری فرو می ورند ( طباطبائی ، المیزان ، ج ،۱۵ ص ۳۴)

▪ محبوبیت :

خداوند در قرآن وعد ه داده است کسانی را که ایمان آورده عمل نیکو انجام دهند محبوب مردم قراردهد این البته خصلت ایمان وتقوا است که حتی محرومان از آن ، بدان شوق و رغبت دارند .

«ان الذین آمنوا و عملو الصاحالت سیجعل لهم الرحمن ودا ۰۳۹; » ( مریم /۹۶ )

«مسلما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند ، خداوند رحمان محبتی برای آنان در دل ها قرار می دهد»

در پایان نتیجه می گیریم، ایمان یک حالت قلبی و فرایند روانی است که جهت گیری آن در افکار ،حالات و اعمال آشکار می شود: از امام باقر(ع ) آمده است: «الایمان ما کان فی القلب و الاسلام علیه التناکح و التوارث » (میزان الحکمه، ج ۱ ،ص ۳۰۰ ).

پیامبر اکرم(ص ) نیز فرموده اند: «الایمان قول مقول و عمل معمول و عرفان العقول »( همان، ص ۲-۳)

پس با ایمان به خداوند متعال ابعاد شناختی – عاطفی – اجتماعی واخلاقی فرد تغییر می کند و نگرش او در محدوده محاسبات فیزیکی ، کمی و سود جویانه نمی گنجد بلکه این جهت گیری و جهان بینی انگیزه ای برای شکوفایی استعدادهای روانی او می گردد و گسترش وجودی او را در امتداد کمال مطلق محقق می گرداند احساس حضور در محضر وجودی مقدس با علم بیکران و قدرت بی پایان ، عامل مهمی در تربیت و کنترل اخلاقی انسان خواهد بود. بنابراین پرورش ایمان در سراسر وجود انسان با اهرم های بسیاری که در اختیار دارد تربیت اخلاقی را تسهیل می کند بلکه خود، آفریننده مکارم اخلاق در وجودانسان است .

مرضیه فاضلی