سایه بان آرامش ما

اگر هنرمند, اندیشه های ما را با بیشترین شباهت با آنچه واقعا در ضمیر ما می گذرد, بیان كند, این طرز بیان در ما لذت و فراغت به وجود می آورد این لذت, لذتی نیست كه ما آن را ازمیان لذت های دیگر برگزیده باشیم بلكه لذتی بالاتر است كه اندیشه, منشأ آن است لذتی زیبایی شناسانه

اگر هنرمند، اندیشه های ما را با بیشترین شباهت با آنچه واقعا در ضمیر ما می گذرد، بیان كند، این طرز بیان در ما لذت و فراغت به وجود می آورد. این لذت، لذتی نیست كه ما آن را ازمیان لذت های دیگر برگزیده باشیم بلكه لذتی بالاتر است كه اندیشه، منشأ آن است؛ لذتی زیبایی شناسانه

۱ - درآمد

همه به دنبال آرامشند و آن را در چیزی می جویند؛ دانش، قدرت، فقر، ثروت، دین داری و ایمان، لاابالی گری و بی ایمانی، خوش باشی، زهد، تنهایی و سكوت، غوغا و حضور، مرگ و... هركس به فراخور تلاش، توان، امكانات اجتماعی و فهم خود، بهره ای از آرامش می برد. یكی با به دست آوردن ثروت، به نوعی از خاطرجمعی مادی می رسد و از این كه می بیند در وضع طبیعی زیست، یعنی رفاه مادی، قرار دارد، خود را آرام می یابد. دیگری با پناه بردن به ایمان و با سرسپاری به احساسی كه خاستگاه آن، وجودی ماورایی است، خود را در متن آرامش و فراغتی معنوی می یابد. آرامش، در هریك از این وجوه، معنا و منزلتی مخصوص به خود دارد. كسی كه آرامش و قرار روح خود را در بی ایمانی و بی قیدی و رهایی از آداب پذیرفته شده از سوی دین داران می داند، آرامش خود را واقعاً در این بی ایمانی می بیند، اگرچه از نگاه ناظر بیرونی چنین نباشد. دست كم این كه او چنین می پندارد كه این بی قیدی ها در حال حاضر به او آرامش می بخشد.

می بینیم كه آرامش گستره معنایی وسیعی دارد. شاید به تعداد آدم ها بتوان برای آرامش، معناهای بی شمار سراغ گرفت. ما در این نوشته نمی خواهیم مفهوم علمی آرامش را تبیین كنیم. همچنین نمی خواهیم هنر را تعریف كنیم. این دو، در واقع، كاری نشدنی است؛ چرا كه اولی یك وضعیت دلخواه روحی و روانی است و درست به همین دلیل به اندازه مفهوم انسان، پیچیدگی دارد و دومی نیز محصول تعالی روحانی است كه به گونه ای ناپیدا و ژرف با ظاهری به نام فرم آمیخته است. این نوشته در پی بیان این نكته است كه هنر هم به اندازه عوامل دیگر و حتی بسیار بیشتر از آنها، البته با روش و در مقیاسی دیگر، آرامش بخش است. اتفاقاً كسانی كه باهنر، به معنای راستین آنچنان كه خواهیم گفت، دلگرم و سرگرمند و قرار روحانی خود را در هنر جست وجو می كنند، در واقع، آرامش را در خود می جویند و به قول شاعر معاصر ما، سهراب سپهری، در خود خیمه زده اند و خود، سایه بان آرامش خودند.(۱) در این نوشته از عدم امكان تعریف هنر آغاز می كنیم و توضیح می دهیم كه منظور ما از آرامش چیست و چه نیست. آنگاه به این نكته می پردازیم كه هنر چگونه آرامش می بخشد.

۲ - هنر، معروف تعریف ناپذیر

هنر نیز، مانند تمام مفاهیم معنوی دیگر، تن به تعریف نمی دهد. تعریف هایی كه اینجا و آنجا خوانده ایم و شنیده ایم، هریك، یا به كاركردهای هنر نظر داشته اند و یا، در تركیب هایی مانند جامعه شناسی هنر و فلسفه هنر، نسبت میان یكی از شاخه های دانش را با هنر می سنجیده اند. هنر نیز مانند مفاهیمی چون عشق، خدا، زیبایی، عدالت، فضیلت، سعادت و دین حوزه معنایی پیچیده و گسترده ای دارد. اما یك ویژگی در هنر هست كه- خواه آن را جزء تعریف هنر به حساب بیاوریم یا نیاوریم- در تمام تعریف های پیشنهاد شده می توان آن را سراغ گرفت: هنر، در معنای اصیل خود، با درونی ترین و روحانی ترین لایه های روان آدمی ارتباط دارد؛ یعنی هنر در هر قالبی بنشیند (كلمه، رنگ، صدا، حركت و...) و هر عضو مادی از اعضای بدن را به توجه فرا بخواند، تأثیر هنری خود را- از این لحاظ كه تأثیری هنری است- بر همان لایه های درونی می نهد. این كه می گویند هنر با احساسات و عواطف بشر سروكار دارد نیز به همین معناست. ما اگرچه ساز و آواز را در موسیقی، رنگ و تركیب بندی و فضا را در نقاشی و هنر استفاده از زبان را در شعر با ابزارهای مادی و مشهود می شنویم و می بینیم، اما بازتاب ماورایی این چیزها در جهان جان ماست. از این جهت، هنر پدیده ای روحانی است و ما چگونه می توانیم قواعد روحانی حاكم بر جهان روح خود را چنان تعریف و گزارش كنیم كه شنونده با شنیدن آن به همان آگاهی برسد كه ما رسیده ایم؟

هنر، به فراخور آگاهی و احوال روحانی مخاطب و نیز به فراخور بهره هنرمند از اصالت، بازتاب های گوناگون دارد: گاه مخاطب را به حیرت وا می دارد و گاه به تفكر. گاه در او شور می آفریند و برمی انگیزاند و گاه او را با خاموشی و سكوتی معنادار همراه می كند. گاه او را به هیجان می آورد و بی تاب می كند و گاه آرامشی دلپذیر به او می بخشد. اگر هنرمند و مخاطب، قابل باشند و هریك كار خود را خوب بدانند، آن گاه تمام این احساس های متناقض برآمده از هنر، تعالی بخش و عزیز خواهند بود. اما شگفت نیست كه بگوییم- دست كم براساس یك برداشت ذوقی- زیباترین بازتاب هنر همان آرامش است.

در چند سطر گذشته در باره امكان یا عدم امكان تعریف هنر، مطالبی گفتیم. شاید این چند سطر نتوانسته باشد معلوم كند كه هنر چگونه چیزی است، اما خوشبختانه همه ما دریافتی اجمالی از هنر، دست كم از راه رو به رو شدن با یكی از نمودهای آن داریم و از این جهت، دشواری كار كسی كه می خواهد در باره هنر و آرامش سخن بگوید، كم است. در هر حال، هنر، به قول شاعر معاصر، مهدی اخوان ثالث، همان معروف تعریف ناپذیر است و به همین دلیل، كار چنان كسی شاید اصلاً دشوار نباشد. البته اخوان ثالث درباره شعر چنین سخنی می گوید، ولی ماهیت سخن او به هنر نیز قابل تعمیم است. از همین جا معلوم می شود كه ما، در این نوشته، مرز دقیقی را میان هنر و ادبیات معلوم نكرده ایم و در واقع با كمی تسامح، ادبیات را نیز در نظر داشته ایم.

۳ - از آرامش تا آرامش

شاید با شنیدن یا خواندن تركیب هنر و آرامش مفهوم روان شناسانه آرامش به ذهنتان بیاید و میان این دو چنین نسبتی را برقرار كنید. شاید تصور كنید وقتی درباره هنر و آرامش، سخن می گوییم، منظورمان همان چیزی است كه روان شناسان و روان كاوان از آن با نام هنردرمانی یاد می كنند. این تصور می تواند درست باشد و در واقع، یكی از شگردهای روان شناسان همین است. اما منظور ما از آرامش ، مفهوم روان شناسانه آن نیست. حتی شاید بهتر است، وقتی نسبت میان آرامش و هنر را برمی رسیم، كاری به جنبه روانشناسانه آرامش نداشته باشیم؛ چرا كه شأن هنر بالاتر از این است كه آن را فقط واسطه ای برای رسیدن بیماران روانی به سلامت روحی به حساب بیاوریم، تصور كنید كه فردی به بیماری افسردگی یا فشارهای روانی دیگر مبتلاست و یا فردی را تصور كنید كه به نقص فیزیكی- روحی گرفتار است. او می تواند به روانپزشك و روانكاو مراجعه كند و بیماری اش مثلاً با موسیقی درمانی درمان شود و یا در آستانه درمان قرار بگیرد. چنین چیزی ممكن است و اتفاق هم افتاده است. اما سخن بر سر این است كه در این حالت، ما هنر را فقط واسطه و سببی فیزیكی می دانیم كه ما را به اهداف درمانی- و فقط اهداف درمانی- می رساند. در واقع در این جا هنر وسیله است، نه چیزی كه به خودی خود- چه گره از كار فرو بسته بیماران بگشاید یا نگشاید- دارای ارزش است. معلوم است كه هنر آن قدر كارگشا هست كه به كار روانشناسان هم بیاید، اما چنین آرامشی گویی فقط در كلینیك های روانی به دست می آید. گویی بزرگترین رسالت هنر در این حالت، كاهش احساس درد است نه بیان معارفی ژرف . آرامشی كه در این حالت به دست می آید، برخاسته از فعالیتی پزشكی است، نه هنری، روان شناس و روانكاو مطابق حرفه خود عمل می كنند كه اتفاقاً ممكن است در آن به مقصود نرسند و موفق نباشند. چنین آرامشی را انواع قرص ها و كپسول ها نیز می توانند فراهم كنند. درست است كه رسیدن به همین مرز از آرامش هم كار كارستان هنر است، اما خوب است فكر كنیم كه آیا آرامش روانی مادر هنگام تولد نوزاد، كمك به كسانی كه از عوارض سكته مغزی رنج می برند، كمك به مبتلایان به آلزایمر برای به دست آوردن حافظه درازمدت، تقویت ذهن و زبان بچه مدرسه ای های تنبل، كمك به زوج هایی كه گرفتاری های ریز و درشت زناشویی دارند و... همان چیزهایی هستند كه ما مثلاً از موسیقی و نقاشی و ادبیات داستانی انتظار داریم؟ موسیقی این هاست یا چیزی است كه باید نغمه های ازلی عالم قدس را كه از خاطر ما رفته است- به گوش هوش ما برساند؟

تمام این توضیحات برای این بود كه بگوییم وقتی درباره هنر و آرامش سخن می گوییم، بهتر است با نگاهداشت جانب هنر از آرامش معنایی را لحاظ كنیم كه به دلیل هماهنگی آن با ذات شریف هنر، عمیق تر، معنوی تر و تعالی بخش تر از فقط معنای روانشناسانه آن باشد.

تا این جا به اختصار، معلوم شد كه منظور ما از آرامش، وقتی با هنر مقابل می شود، چه چیزی نیست. حال باید توضیح دهیم كه معنای هنری آرامش چیست و هنر چگونه آرامش می بخشد. اما پیش از آن لازم است توضیح دهیم كه چه كسی قرار است با هنر به آرامش برسد.

۴ - چه كسی با هنر به آرامش می رسد؟

ویژگی آرامش بخش هنر یك پیش بینی و پیش داوری نیست، بلكه نتیجه طبیعی آن است. اما دقت كنیم كه جلوه هنر در هر چشمی نمی نشیند و هنر با آگاه و ناآگاه به یكسان رفتار نمی كند؛ سهل است كه حتی ناآگاهان، هنگام روبه رو شدن با یكی از مظاهر هنر، كه اهل آگاهی هنگام مواجهه با آن به سرخوشی می رسند، گویی اصلاً چیزی ندیده اند و نشنیده اند. پس این نكته مهم است كه بدانیم چه كسی می خواهد با قافله هنر در سرزمین آرامش بار بیفكند. چنین كسی باید این ویژگی ها را داشته باشد.

الف- از اصول فنی هنرها آگاهی نسبی داشته باشد. در غیر این صورت، محصول مواجهه او با آفریده هنری، نفهمیدن، بدفهمیدن و یا فهم سطحی و ظاهری است. اگر كسی از رنگ، تركیب بندی، ریتم و... آگاهی نداشته باشد، چگونه می تواند از تماشای یك تابلوی نقاشی لذت ببرد؟ بدون این آگاهی ها، مفهوم والای زیبایی تا حد خوشگلی سقوط می كند. این ویژگی معلوم می كند كه در فهم هر اثر ادبی و هنری، توجه به آنچه آن را فرم می دانند، بسیار مهم است. به نظر تمام فرم گرایان، جست وجو در اثر هنری، چه برای هنرمند، مخاطب یا منتقد، در فرم اتفاق می افتد نه در محتوا، محتوا همیشه وجود دارد و هر هنرمند آن را با فرم برگزیده خود بیان می كند.

ب. جست وجوگر است و آرامش خود را در یافتن حقیقت- اگر چه به اندازه فهم خود- می بیند. جست وجوگربودن یعنی اسیر عادات، ظواهر، شعارها، كلیشه ها و روز مرگی ها نبودن.

مریم هاشمی جنت آبادی

---