مرده اش یافتند به خیابان

حاشیه ای بر «گزیده» اشعار «لورکا»

هنرمندان بزرگ، در نسبت با فرهنگ رسمی زمانه‌شان اغلب مرکزگریز، در حاشیه و در اقلیت بوده‌اند. در بسیاری از موارد این در اقلیت بودگی و مرکزگریزی، ریشه در تجربه‌های فردی هنرمند در کودکی دارد و پیوند خوردن این تجربه‌ها با تجربه جمعی که در محیط پیرامون هنرمند در همان دوران کودکی یا بعدتر، پراکنده است. همین تجربه‌هاست که در فرم‌های هنری که هنرمند برمی‌گزیند، نمود می‌یابد و سبک و جهان زیبایی شناختی او را می‌سازد. به بیان دیگر شاید بتوان گفت سبک همان چیزی است که از زخمی سر بازکرده بیرون می‌زند. فدریکو گارسیا لورکا بدون شک یکی از این هنرمندان در اقلیت است؛ هنرمندی که گویا زخم‌هایی هزارساله را در اشعار و نمایشنامه‌هایش با خود حمل می‌کرد؛ زخم‌هایی آمده از اعصار کهن و پیوندخورده با وضعیت فرهنگی و سیاسی روزگاری که لورکا در آن می‌زیست.

بیهوده نیست که هسته اصلی شعر لورکا را سوگنامه‌هایی سخت زنانه برمی‌سازد. آن هم نه به صورت سوگ‌سروده‌های یک مرد برای زنی تحت ستم که به صورت صدای زنانه‌ای که خود به مثابه یک سوژه در عمق اشعار و نمایشنامه‌های لورکا رسوخ کرده و زبان مرد شاعر را از آن خود و مردانگی شاعر را به ابژه زبان بدل کرده است و این شاید بیش از هر چیز ریشه‌دار در بیماری‌ای باشد که لورکا را در کودکی خانه‌نشین کرد و او را در جوار زنان قرار داد و عنصر زنانه از همان دوران و به واسطه بیماری در عمق جان شاعر رسوخ کرد و این قرین شد با بیماری و مرگ برادر در همان دوران که شاید این همه نزدیکی مرگ و زنانگی در آثار او با این حادثه هم بی‌ارتباط نباشد گرچه بعدها همه این تجربه‌های فردی به تجربه‌های عمومی پیوند خورد که راز ماندگاری هنر اصیل نیز در همین است. در مقدمه مترجم بر کتاب «غوطه خاطرات، در چشمه خیال» درباره این دوره از زندگی لورکا که به پیوند هرچه بیشترش با هنر منجر شد، می‌خوانیم: «فدریکو نوزاد بود که دچار بیماری شد و تا چهارسالگی قادر به راه رفتن نبود. ضعف پاها باعث شد نتواند پابه‌پای جمع وسیع کودکان فامیل بدود و بازی کند. بیشتر می‌نشست و آهنگ‌های عامیانه را زمزمه می‌کرد.

قدرت خیال و حافظه شگفت‌انگیزی داشت و بچه‌ها را با بازی‌ها و نمایش‌های من‌درآوردی سرگرم می‌کرد. مادر با سخت‌کوشی و عشق به او خواندن و نوشتن می‌آموخت و فدریکو عادت کرده بود با قصه‌ها و لالایی‌های مادر و دایه به خواب رود. لورکا چهارساله که بود برادر دوساله‌اش را بر اثر بیماری از دست داد. هرچند پس از آن یک پسر و دو دختر در خانواده‌اش متولد شدند، اما تاثیر آن مرگ از یک سو و عشق ورزیدن به قصه‌ها و آوازهای اندلسی و کتاب‌خوانی‌های مادر از سوی دیگر، جان شاعرانه او را شکل داد. مادر به او ادبیات و موسیقی می‌آموخت و او را همراه خود به کلیسا و تماشای مراسم مذهبی و شبیه‌خوانی می‌برد. فدریکو شیفته جان‌مایه تئاتری چنین مراسمی بود. پدر و مادر گاهی بچه‌ها را به تئاتر می‌بردند و بیسنتا [مادر لورکا] برایش ابزار آلات خیمه‌شب‌بازی خرید که فدریکو با بازسازی قصه‌هایی که شنیده بود برای بچه‌ها نمایش اجرا می‌کرد. شعر، تئاتر، موسیقی، افسانه و طبیعت عناصری بودند که از کودکی در جان او ریشه کردند و از برآیند آنها لورکای شاعر برآمد... خانواده لورکا در ۱۹۰۹ به غرناطه کوچ کردند و در خانه بزرگ سه اشکوبه ساکن شدند. آنها دلورس خدمتکار سالخورده‌شان را با خود به غرناطه بردند و این زن شریف و باتجربه در آشنایی فدریکو با ترانه‌ها، لالایی‌ها و فرهنگ زبان عامیانه اسپانیا نقشی بسزا داشت.» این گونه بود که زبان غیررسمی و دور از مرکز اسپانیا به واسطه صدایی زنانه به ناخودآگاه لورکا وارد شد و بعدها خود را در اشعار و نمایشنامه‌های او به صورت یک دستگاه زیبایی‌شناختی عیان کرد. بسیاری از شعرهای او گویا لالایی‌ها و زمزمه‌های زنانی زخم‌خورده و داغدار است؛ زنانی در جوار مرگ که مرگ را از صدای خود عبور می‌دهند و آن را با رنگ‌های دیگر... با رنگ‌های متضادی چون عشق و زندگی می‌آمیزند. گرچه بر همه این رنگ‌های متضاد و گاه سرزنده، سایه‌ای از مرگ به عنوان اصلی‌ترین رنگ، افتاده است. سایه‌ای که «عطر لغات شاعر را تاریک می‌کند» و لالایی‌ها و ترانه‌های زنانه را در عبور از حنجره مردانه شاعر، به مویه‌ای بدل می‌کند که شهادت‌دهنده به فاجعه‌ای است: «مرده‌اش یافتند به خیابان/ با دشنه در سینه. / هیچ کس بازش نمی‌شناخت. / چه لرزشی داشت چراغ خیابان! / مادر. / چه لرزشی داشت چراغ کوچک/ به خیابان! / سپیده‌دمان بود. هیچ کس را/ یارای آن نبود که بنگرد به چشمانش، / چشمانی به فراخی گشوده بر هوای سخت. / او مرده مانده بود به خیابان/ با دشنه در سینه، / و هیچ کس بازش نمی‌شناخت.»

مانی سپهری