شوك آینده ایران

وقتی جامعه ای آگاهانه یا ناآگاهانه به سمتی سوق داده شده است كه از چند قدمی واقعه, هشدارهایی به صورت مستقیم و غیر مستقیم به آنها داده می شود, اگر حواس و فكرها معطوف این هشدارها نشوند, چاره اندیشی و اقداماتی برای تقابل با آن صورت نگیرد, آنگاه واقعه, اتفاق می افتد و بحران ناشی از آن شعله های سوزانی بر می انگیزد كه همه چیز را می سوزاند

به رمه‌ای كه در پیش روی شما می‌چرد بیندیشید. این حیوانات هیچ دركی از امروز و فردا ندارند، جز آنكه به این سو و آن سو می‌جهند، می‌خورند، می‌آسایند، هضم می‌كنند و دوباره می‌جهند و از بام تا شام و از روزی به روز دگر به همین نحو ادامه می‌دهند. خوشی و ناخوشی‌شان چندان معلوم نیست، سرمست لحظه‌اند و به همین دلیل نه غمگینند و نه افسرده. برای یك انسان دیدن چنین منظره‌ای آسان نیست، زیرا او به اینكه انسان است و حیوان نیست، می‌نازد. با وجود این خوشی حیوان را با حسرت می‌نگرد، زیرا او چیزی جز زندگی بسان حیوان كه فارغ از درد و الم است نمی‌خواهد. معهذا این خواست او عبث است، زیرا او نمی‌خواهد واقعاً حیوان باشد. انسان جای آن دارد كه از حیوان بپرسد: «چرا از خوشبختی خود سخنی نمی‌گویی و بی‌‌تفاوت به من می‌نگری»؟ حیوان به نوبه خود می‌خواهد پاسخ دهد و بگوید: «زیرا من همیشه پیش از آنكه سخنی بگویم، فراموش می‌كنم چه می‌خواستم بگویم». لكن آنگاه حیوان همین پاسخ را هم بلافاصله فراموش كرد و ساكت ماند؛ به این ترتیب انسان فقط متحیر ماند(۱).

بسیاری از انسان‌ها بر این عقیده نیستند كه هشدار‌های الهی لزوماً درباره وقایع خارج از اراده انسان‌ها مستقر می‌باشد، بلكه می‌توان این گونه گفت كه بر آنچه اراده فردی و جمعی انسان‌ها نیز در آن دخالت دارد، مستقر است.

وقتی جامعه‌ای آگاهانه یا ناآگاهانه به سمتی سوق داده شده است كه از چند قدمی واقعه، هشدارهایی به صورت مستقیم و غیر مستقیم به آنها داده می‌شود، اگر حواس و فكرها معطوف این هشدارها نشوند، چاره‌اندیشی و اقداماتی برای تقابل با آن صورت نگیرد، آنگاه واقعه، اتفاق می‌افتد و بحران ناشی از آن شعله‌های سوزانی بر می‌انگیزد كه همه چیز را می‌سوزاند. حاصل آن سوختن افكار، جسم و جان انسان‌ها، دستاوردهای آنها و نهایتاً یخبندانی است كه ساختارهای اجتماعی آنها را منجمد كرده و در كام مرگ می‌برد؛ همچون زندگی دایناسورها كه با شعله‌های آتش یك شهاب‌سنگ نابود شد و از بین رفت!

اگر چاره‌اندیشی، امری واجب نباشد، آنگاه چرخ زندگی روزمره با اراده‌ كسانی پیش می‌رود كه منفعت خویش را بر آن سوار كرده‌اند و از واقعه، شناختی مكانیكی و منفعت‌طلبانه را می‌شناسند. بنابراین در تمامی اقدامات، منافع خود را می‌شناسند و جان‌پناهی برای خود می‌یابند. خاموش نشستن آنها كه واقعه را در گستره‌ای از زندگی می‌بینند، این حركت به سوی فنا را تشدید می‌كند و غوغا‌زدگی بر رفتار‌های آنها كه این واقعه را تشخیص نمی‌دهند، حاکم میشود و سرگشتگی تا مرز نابودی ادامه ‌می‌یابد. «پیامبران همیشه و همه جا اولوالعزم نبوده‌اند»؛ معنای این حرف این است كه آنها در گسترهٔ‌ شناخت ‌خویش، واقعه‌ها را می‌دیده‌اند و هشدارهای لازم را می‌داده‌اند. هنر، نمود یا یافته‌های عشق در دنیای واقعی است كه در جلوه‌های حسی قابل انتقال به دیگران خلاقیت نامیـده می‌شود. هنرمندان بزرگ كسانی هستند كه جلوه‌های عشق به زندگی را لابه‌لای واقعیات روزمره‌ زندگی به شكل روش‌های زندگی بهتر در می‌یابند و آنها را به دیگران می‌نمایانند. این مقدمه برای آن گفته شد که علم هم هنری است که جلوه‌ای از تفکرات بشر است.

در دهه ۱۹۷۰، نظریه فاجعه (Catastrophe Theory)، تفكرات پیچیدهٔ ریاضی را به دنیای روزمرهٔ مردمی كه امید به زندگی سامان‌یافته‌تری را داشتند، وارد كرد و انتظارات زیادی را به همراه خود آورد. رنه ‌توم (Rene Thom) ارائه کننده این نظریه، برای ساده كردن نظریه خود كوشش زیادی نمود. وی برای درك بهتر نظریه‌اش، مثال رودخانه را می‌زد و می‌گفت: یك رودخانه تا زمانی كه ناگهان به بلایی چون آبشار برنخورده است، به آرامی و طبق انتظار جریان دارد. وی با بیان اینكه فاجعه و مصیبت در واقع ایجاد تغییر و از بین رفتن ثبات یك سیستم پویاست، موضوع را قدری علمی‌تر بیان نمود. فجایع اجتناب‌ناپذیرند، اما قطعاً چنانچه قابل پیش‌بینی باشند، صدمات كمتری وارد خواهند نمود. اما آیا نظریه او برای همهٔ وقایع قابل استفاده است؟ توجه عموم به نظریه فاجعه به مدت ۲۰ سال دوام آورد و زمانی اهمیت خود را از دست داد كه مشخص شد عملكرد ملموسی را ارائه نمی‌دهد؛ به همین دلیل، این نظریه از میان عامهٔ مردم به حوزهٔ تخصصی خود بازگشت. توم در اواخر عمر با اندوه اظهار داشت: همهٔ صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند كه این كتاب ارزشی ندارد. بعضی از مفسران اندیشه‌ها و كارهای توم، سؤال می‌كنند كه آیا وقایع بسیار حساس تاریخی را واقعاً می‌توان فاجعه نامید، در حالی كه این كلمه به طوركلی برای وقایع غیرقابل انتظاری كه باعث دگرگونی شرایط عادی می‌گردند، به كار برده می‌شود. پیروان آقای توم ادعا می‌كنند كه فروپاشی دیوار برلین در سال ۱۹۸۹ دور از انتظار نبود، فقط زمان وقوع آن غیر قابل پیش‌بینی بود. چنین وقایعی نتایج غیرقابل انتظاری نیز دارد، اما اینها را می‌توان جزو نظریه هرج ‌و ‌مرج (Chaos Theory) نیز به حساب آورد كه این خود موضوعی دیگر است(۲).

●یارانه چیست؟

نگاهی گذرا به موضوع یارانه‌ها از جنبه‌های اقتصاد کلان، موضوع را روشن می‌کند. وظایف اقتصادی دولت را به تخصیص منابع، ثبات اقتصادی و توزیع درآمدها تقسیم می‌كنند. بنابراین اقتصاد، بخش عمومی آثار ناشی از مخارج دولت را با توجه به این وظایف مورد توجه قرار می‌دهد.

مخارج دولت شامل مخارج جاری، سرمایه‌ای و انتقالی است. اگرچه مخارج جاری و سرمایه‌ای دولت ممكن است غیرمستقیم بر سطح نابرابری درآمدها مؤثر باشد، اما مخارج انتقالی دولت به طور مستقیم در توزیع درآمد مؤثر است.

مخارج یا پرداخت‌های انتقالی دولت نه در قبال تولید كالا یا عرضه خدمات، بلكه به صورت كمك‌های بلاعوض انجام می‌شود.

وظیفه توزیع، تمركز بر سیاست‌گذاری‌های امحای فقر و كاستن فاصله طبقاتی و كمك به گروه‌های كم‌درآمد جامعه است.

دولت برای توزیع برابر و جبران درآمد گروه‌ها و سطوح پایین اقتصادی جامعه، از روش‌های مختلفی استفاده می‌کند؛ نظام تأمین اجتماعی، ارائه كالابرگ‌های مختلف به افراد كم درآمد، تحت پوشش قرار دادن سالمندان و بازنشستگان، بیمه بیكاری و از كارافتادگی، مسكن ارزان‌قیمت، كمك‌های نقدی و پرداخت یارانه‌های مختلف، از آن جمله است. لذا یارانه ابزاری تلقی می‌شود كه می‌تواند به دولت در توزیع درآمد كمك نماید و سطوح پایین درآمدی جامعه را از نظر رفاه اقتصادی ارتقا دهد و این هدف، با اختصاص یارانه‌ به قشر كم‌درآمد جامعه، تحقق می‌یابد.

هر چند مخارج انتقالی در كشور به سابقه‌ای پیش از انقلاب بر‌می‌گردد، اما با انقلاب اسلامی و بروز تنگناها و حوادثی از جمله محاصره اقتصادی، جنگ تحمیلی، كاهش تولید و تورم و نیز توصیه‌های نظام اعتقادی، مخارج انتقالی بین كل مخارج دولت از وزن بالایی برخوردار شده و موضوع یارانه به عنوان سیاستی ضروری برای برابری درآمد و كاستن از فشار فقر دنبال شده است.

بعد از پایان جنگ تحمیلی و توجه به بازسازی اقتصادی و مطرح شدن سیاست‌های تعدیل اقتصادی، روش پرداخت یارانه از طرف صاحب‌نظران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. موضوع مهم در این خصوص این است كه:

_ آیا وظایف تخصیص منابع، تثبیت اقتصادی و توزیع درآمد، در روش كنونی پرداخت یارانه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد؟

_ آیا پرداخت یارانه به روش كنونی در تخصیص بهینه منابع و كارایی اقتصادی مؤثر بوده است؟

_ آیا پرداخت یارانه‌ها به روش كنونی به ثبات و بازداری نوسانات اقتصادی كمك كرده است؟

_ آیا سیاست پرداخت یارانه به روش كنونی در توزیع برابر درآمدها مؤثر بوده است؟

از انتقادات مهم به سیاست پرداخت یارانه به شیوه كنونی، پرداخت یكسان آن به تمام گروه‌های درآمدی و تخصیص نیافتن صحیح آن به گروه‌های كم‌درآمد است. لذا عنوان می‌شود گروه‌هایی با درآمد بالا، بیش از گروه‌های كم‌درآمد از مواهب یارانه‌ای برخوردار شده‌اند و هدف توزیع یارانه‌ها در اقتصاد كشور، یعنی حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و كم‌درآمد تحقق نمی‌یابد و توزیع آن در بین گروه‌های مختلف درآمدی، نابرابر است.

●درلبهٔ پرتگاه

شخصیت یك فرد را مجموعه‌ای از عادات وی می‌دانند. شخصیت دارای مؤلفه‌های متعددی است كه در نهایت، قضاوت افراد دیگر را به دنبال دارد. یك جامعه نیز همانند فرد دارای عادات گروهی و جمعی است كه نشانگر شخصیت آن جامعه است.

معیارهای ارزیابی یك جامعه را می‌توان بر اساس شاخص‌های آن استوار نمود كه نهایتاً در ارقام یك بودجه دولتی صرف می‌شوند و سپس در ارزیابی عملكرد آن ارقام و اعداد در سال‌های بعد كه در چه چیزی چه تأثیری گذاشته‌اند، روشن می‌شود. تولید ملی و تركیب آن، صرف منابع مالی و چگونگی صرف آن در دوره‌های زمانی، عادات به رفتارهای اجتماعی را تصویر می‌كند.

صرف منابع مالی در زیربخش‌های اقتصادی، شاخص‌هایی را به وجود می‌آورد كه نشان می‌دهد وضعیت سالیانه یك فرد در اجتماعی كه تحت قوانین آن زندگی می‌كند چگونه است. در كشورمان چندین سال است كه نرخ افزایش تورم در قیمت‌ها، در رقابت با افزایش میزان حقوق و دستمزد سطوح پایین دهك‌های درآمدی جامعه كه عمدتاً كارگران و كشاورزان خرد هستند، تاخت و تاز داشته و نشانگر این موضوع است كه وضع این افراد، همه ساله وخیم‌تر شده است. چرا كه اگر برای یارانه نان ۱۲۰۰۰ میلیارد ریال هم كمك می‌شود، ولی نرخ رشد قیمت آن برای طبقاتی با درآمدهای پایین بیشتر از نرخ رشد حقوق و دستمزدهایشان بوده است. اثر چنین واقعه‌ای معادل۲۰% ضایعات است كه معادل ۲۵۰۰ میلیارد ریال می‌باشد. این موضوع یكی از عادت‌های اجتماع است. اگر موضوع شخصیت یك اجتماع را از دیدگاه عادات مصرف و عادات تولید‌ش مورد بررسی قرار دهیم، به شاخص‌های دیگری نیز برمی‌خوریم كه از مهمترین آنها عادت به مصرف سوخت است كه یكی از عوامل توسعه و رشد یك كشور می‌باشد. مصرف مشتقات سوخت فسیلی در كشوری كه خود در زمرهٔ مهمترین تولیدكنندگان سوخت‌های فسیلی می‌باشد، به گونه‌ای پیش ‌رفته است كه وارد كننده این مشتقات شده است؛ یعنی نان خود را نمی‌تواند درست بپزد تا درست بخورد و سوخت آن را نیز از دیگران می‌گیرد!

دقت به این شاخص و اعداد و ارقامی كه در بودجه‌های سالیانه دولت برای یارانه‌ها در نظر گرفته می‌شود، نشان می‌دهد که چنین جریانی همانند نرخ رشد تورم و نرخ رشد دستمزد‌ها، تشویق می‌شود. اقداماتی كه صورت می‌گیرند، شتابشان اگر حتی هم‌جهت با اصلاحات باشد، بسیار كمتر از شتاب اثر تخریبی ادامهٔ وضعیت یارانه‌ها می‌باشد. این وضعیت همانند جریان رودخانه‌ای است كه قایقی بر روی آن در حال حركت است. جریان اقتصادی، جریان رودخانه‌ است كه سنگ‌های درشت كف آن كه یارانه‌ها باشند، این قایق را این سو و آن ‌سو می‌رانند و شاید هم آن را وارونه كنند. نگرانی اصلی در این زمینه، از بروز بحران‌های اجتماعی است که فصل مشترك نگرانی تمامی اركان سیاست‌گذار، مجری و برنامه‌ریز می‌باشد. توجه به برخی نكات ذكر شده در رسانه‌های عمومی از دیدگاه افراد دست‌اندركار شاهد این مدعاست. نگاهی به برخی از موضوعات درج شده در رسانه‌های عمومی، بویژه مطبوعات مطلب را روشن‌تر می‌کند.

شورای اقتصاد باید با توجه به مصرف سرانه بسیار پایین شیر در كشور،۵۰ درصد یارانه به شیر اختصاص دهد. اطلاعات ۱۰/۱۰/۸۱

یارانه كالاهای اساسی برای سال آینده با حدود ۱۳ درصد رشد، به ۱۴ هزار و ۴۴۷ میلیارد ریال می‌رسد. اطلاعات ۲۳/۱۰/۸۱

وزارت بازرگانی با ارائه پیشنهادی به شورای اقتصاد خواستار صدور مجوز توزیع برنج یارانه‌ای در سه استان شمالی كشور شد. هدف از تخصیص برنج یارانه‌ای به استان‌های شمالی كشور حمایت از خانوارهای كم‌درآمد این استان كه سهمی در تولید برنج نیز ندارند اعلام شده است.اطلاعات ۵/۱۱/۸۱

معاون تولید انستیتو پاستور ایران گفت: بخش محلول‌های تزریقی انستیتو پاستور مهمترین منبع درآمد این مركز است و امسال برای نخستین بار از سوی دولت ۶۰۰ میلیون تومان یارانه برای تولید واكسن «ب.ث.ژ» در نظر گرفته شد. همشهری۲۹/۱۰/۸۱

شورای اقتصاد با درخواست وزارت بازرگانی مبنی بر تأمین و پرداخت كسری یارانه شیر در سال ۸۱ موافقت كرد.

اطلاعات ۲۵/۱۰/۸۱

از: علی اكبر سعیدی كیا

منابع

۱- ( از كتاب «سودمندی و ناسودمندی تاریخ برای زندگی»، نوشته فریدریش‌نیچه، ترجمه عباس كاشف و ابوتراب سهراب، نشر و پژوهش فرزان‌روز،۱۳۷۷.) و همشهری ۱۰/۱۰/۸۱

۲- اقتصاد ایران دی ماه ۸۱

---