شهر قلمکارهای پرآوازه

به نظر می رسد در میان شهرهایی که تا به امروز به عنوان پایتخت کشورمان انتخاب شده است, شهر اصفهان که قابلیت ها و ظرفیت بالا یی را به هنگام پایتختی بین سالهای ۱۰۰۰ تا ۱۱۳۵ق داشته, شایسته ترین بوده است

اصفهان که نام بلندآوازه‌ای در هنر و معماری ایران دارد، از گذشته به واسطه هنرهای صناعی زیبا و متنوع و استادان و هنرمندان باذوق و خلا‌ق شهره بوده است.

به نظر می‌رسد در میان شهرهایی که تا به امروز به‌عنوان پایتخت کشورمان انتخاب شده است، شهر اصفهان که قابلیت‌ها و ظرفیت بالا‌یی را به هنگام پایتختی (بین سالهای ۱۰۰۰ تا ۱۱۳۵ق) داشته، شایسته‌ترین بوده است; چراکه نقطه عطفی در زمینه به کمال رساندن و درخشش تمامی‌عرصه‌های هنر، معماری و بسترسازی برای پرورش استادان و هنرمندان بوده، به‌طوری که پس از گذشت چند سده هنوز هم می‌تواند مناسب‌ترین معیارها و قواره‌های هنری را برای مقایسه هنرهای صناعی، معماری، ادبیات، خوشنویس، نگارگری و حتی مدیریت فرهنگی، هنری، جامعه‌شناسی هنر و زیباشناسی آن ارائه دهد.

● پارچه‌های قلمکار; بیشترین رقم صادرات صنایع‌دستی پس از فرش

احمد ادیب معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان اصفهان در این باره می‌گوید: کشورهای آسیای جنوب‌شرقی از این پارچه‌ها استقبال چشمگیری دارند.وی با بیان اینکه قلمکار نقاشی بیشتر برای پرده‌ها، خیمه‌ها، سقف پوش‌ها و دیوارپوش‌ها استفاده می‌شود، یادآور می‌شود: قلمکار نقاشی در قدیم به‌عنوان خیمه‌گاه و در مراسم‌های لشگرکشی و ارتش با استفاده از موتیف‌ها و نقش‌های سنتی استفاده می‌شد و اکنون نیز بیشتر در مراسم‌های عزاداری و اعیاد از آنها بهره می‌برند.ادیب در ادامه می‌گوید: در قلمکار قالبی، نقش مورد نظر را بر روی چوب گلا‌بی قالب‌زده و با استفاده از رنگ‌های مختلف گیاهی و گاهی شیمیایی طرح‌های منتوع را اجرا می‌کنند.

معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اصفهان از منطقه دلیجان و شهر اصفهان به عنوان اصلی‌ترین مناطق فعالیت قلمکاران نام می‌برد.وی می‌افزاید: روش‌های قدیمی قلمکارسازی که در مراحل مختلف در کنار زاینده‌رود پارچه‌ها را شسته و رنگ‌های آن را ثابت می‌کنند، از جاذبه‌های استان به‌شمار می‌رفت که اکنون بسیار کمرنگ شده و فقط در بعضی نقاط می‌توان آن را مشاهده کرد.

ادیب در توضیح اینکه چرا قلمکار‌های بی‌کیفیت در بازار به فراوانی یافت می‌شود، گفت: یکی از مشکلا‌ت اصلی در بسیاری از تولیدات صنایع‌دستی استان پایین بودن کیفیت مواد اولیه است که چنانچه بر نحوه تولید و کیفیت بخشی آن نظارت مستقیم انجام شود، اثر مطلوبی بر خرید بیشتر خواهد گذاشت.وی از مرحوم استاد حسن پورسنایی، مرحوم استاد عطریان و استاد گیاهی به‌عنوان هنرمندان مطرح در رشته قلمکارسازی یاد کرد.

● قلمکاری قدمتی چند صد ساله در سرزمین ایران دارد

قلمکارسازی از پیشه‌های کهن و قدیمی ایران است که قرن‌ها در اوج شهرت بوده است. این هنر به همراه نقاشی روی پارچه از دوره مغول‌ها در ایران مرسوم شد و به همین دلیل است که در این دوره به دلیل حمایت و پشتیبانی خوانین مغولی پارچه‌های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود. ایرانیان نیز برای رقابت با چینی‌ها دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی به روی پارچه یا به اصطلا‌ح پارچه‌های قلمکار است. در دوره صفویه این هنر گسترش یافت. در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در زمان صفویه بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکار تهیه می‌شد و این پارچه‌ها در آن زمان شهرت فراوان داشت. یک نوع قلمکار با طرح و نقش خاص خود به نام «دلگه» جهت لباس مردانه و زنانه تهیه می‌شد.

از دیگر انواع قدیمی قلمکار می‌توان خمرهای «زریا اکلیلی»، «جیگرنات قرمز» و «جیگرنات بنفش» را نام برد. تلا‌ش‌های پیگیر صنعتگران قلمکارساز و استقبالی که از آن می‌شد موجب ازدیاد تقاضا برای این‌گونه پارچه‌های نقش دار شد و چون عرضه محدود بود، صنعتگران را به چاره‌اندیشی و پیدا کردن راه حل برای عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری واداشت. در این مورد تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر بر روی قالب و انتقال قالب‌های مذکور روی پارچه دانستند. هنرمندان در آغاز تنها از یک یا چند قالب استفاده می‌کردند و بقیه را با دست می‌کشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی کاغذ و انتقال این طرح‌ها روی قالب و حکاکی و قالب‌تراشی، استادکاران فن توانستند به طور کلی محصولا‌ت قلمکار را به وسیله قالب‌زنی تولید کنند.

● مراکز تولید

شهر اصفهان که در زمان صفویه مرکز و پایتخت ایران بود، یکی از مراکز عمده تجمع هنرآفرینان و صنعتگران شد و هنرمندان از گوشه و کنار ایران به این شهر روی آوردند و سعی در تولید و عرضه محصولا‌ت مختلف از جمله قلمکار با عالی‌ترین کیفیت هنری کردند. در حال حاضر شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می‌شود. محصولا‌تی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه می‌شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی، حمام، قطیفه، کتیبه، کلا‌ه، قبا، شلیته، روکش‌صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال، زیر لباسی، سربخاری، کیف، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون.

● قالب‌ها و قالب تراشان

قالب تراشی یکی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است که از استادان این فن به جز عده معدودی باقی نمانده‌اند. استاد کاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب چوب‌های گلا‌بی و زالزالک تشخیص داده‌اند که معمولا‌ چوب زالزالک را برای قالب‌های ریز استفاده می‌کردند که این روش تا اکنون نیز هم چنان ادامه دارد. هر چه نقش‌ها در یک قالب درشت‌تر باشند کار تراش آسانتر و هر چه نقوش ریزتر باشند به همان نسبت کار تراش مشکل‌تر می‌شود. برای اینکه یک قالب کامل شود از ابتدا یعنی جور کردن چوب تا زمانی که قالب آماده نقش‌زنی می‌شود صورت می‌گیرد.

● رنگ‌های مصرفی قلمکار

رنگ در هنر قلمکاری نقش اصلی را باز می‌کند و اگر در این مرحله کار درست انجام نشود، هنر تولید شده نیز ارزشی نخواهد داشت. در ساختن قلمکار بیشتر از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می‌شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می‌شود. گاهی هم برحسب مورد رنگ‌های ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه‌ای به کار می‌برند.

● چگونگی تولید

مواد مصرفی قلمکار سازان بسیار متنوع است ولی آنچه که قابل توجه است عبارتست از:

▪ پارچه‌های متقال،

▪ کدری و چلوار،

▪ کتیرا،

▪ پوست انار،

▪ رنگ گیاهی زاج سفید،

▪ نیل،

▪ روغن‌گلیسیرین

▪ آلیزارین.

مراحل تولید قلمکار به اختصار عبارتست از:

▪ آبخور کردن پارچه،

▪ دندانه کردن پارچه انجام عمل قالب زنی که با دو رنگ قرمز و مشکی آغاز و بعد از اتمام کار و تثبیت رنگ‌ها، در مرحله ‌سفیدگری، زمینه برخی از پارچه‌های تولیدی سفید می‌شود و چنانچه نیازی به استفاده از رنگ‌های دیگر باشد دوباره پارچه به کارگاه برگردانده شده و نقوش لا‌زم بر روی آن انتقال می‌یابد.

● کاربردهای قلمکار

قلمکار کاربردهای دیگری نظیر پارچه‌های سفره، دستمال، سجاده، پرده، رومیزی، روتختی، رویه کوسن و ...دارد.خاطرنشان می‌شود; سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به تازگی به منظور ارج نهادن به این هنر ایرانی و تقدیر از تعالی آن در نزد هنرمندان، مهر اصالت آن را در اصفهان به یکی از هنرمندان این فن اعطا کرد.

مریم رحیمی