دلربایی بازمانده صفوی از گردشگران

روایتی از یک کاروانسرای عصر صفوی که با هنر جان گرفت

کاروانسرای عباسی شهر اصفهان از آثار مشهور معماری عصر صفوی است. این مجموعه که در خیابان آمادگاه و جنب خیابان اصلی چهارباغ قرار دارد، بدون تردید یکی از نمونه بازسازی‌‌های موفق بناهای تاریخی در ایران محسوب می‌شود. هنرمندان و معماران دست اندرکار بازسازی تمام تلاش خود را به‌کار بسته‌اند تا شکل کلی بنا همچنان محفوظ باقی بماند.

تنها تغییر ظاهری مهم در این مجموعه، نحوه درختکاری و آرایش صحن حیاط مرکزی است که در مجموع از الگوی باغ‌های ایرانی تبعیت کرده. مهم‌ترین الگوی طراحی که در باغ کاروانسرای عباسی پیاده شده، در واقع از یک ایده باستانی و آریایی ریشه گرفته است. آریایی‌ها معتقد بودند که دنیا از چهار قسمت خشکی به وجود آمده و در وسط این چهار قسمت دریایی وجود دارد. بر‌پایه این باور باغ‌های فراوانی در ایران زمین احداث شد و حیاط کاروانسرای عباسی نیز نمونه‌ای زنده از آن است. ایجاد معابر عمومی به طور منظم و صحیح برای اولین بار در باغ‌های عصر صفوی شایع شد، پیاده‌روهای منظم و هندسی این کاروانسرا نیز بر همین اساس ساخته شده‌اند. این در حالی است که حیاط اولیه فقط یک زمین خاکی بوده که نهری به نام نهر فرشادی از آن گذر می‌کرده. حیاط مربع شکل کاروانسرا که طول هر ضلع آن ۸۰ متر است، هم‌اکنون به چهار مربع کوچک‌تر تقسیم شده که در مرکز هر یک از آنها حوض و فواره‌های تزئینی وجود دارد. آبنمای مرکزی نیز دو مربع شمالی را از دو مربع جنوبی تفکیک می‌کند. فواره‌ها بی‌تردید یکی دیگر از عناصر باغ‌های ایرانی هستند که در این مجموعه به وفور یافت می‌شوند.

● کاروانسرای عباسی در گذر زمان

در زمان شاه سلطان حسین صفوی در ضلع شرقی مدرسه چهار باغ، کاروانسرایی ساخته شد که بعدها به نام کاروانسرای جده یا مادر شاه شهرت پیدا کرد. علت این نامگذاری پیشکشی این مجموعه به مادر سلطان حسین عنوان شده است. انگیزه ساخت کاروانسرا، استفاده از عواید آن برای نگهداری مدرسه مشهور مجاور بوده. در واقع مدرسه، بازارچه مجاور و کاروانسرا مجموعه‌ای یکپارچه هستند که در طول تاریخ حیاتشان به یکدیگر گره خورده‌اند. از زمان ساخت هر سه این بناها نزدیک به ۳۰۰ سال می‌گذرد. کاروانسراهای شهری در آن زمان فضایی مناسب برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی به حساب می‌آمدند. شاردن، سیاح اروپایی که در عصر صفوی از اصفهان دیدن کرده، تعداد کاروانسراهای اصفهان را بیش از ۱۸۰۰ برشمرده است. با گذشت ایام بسیاری از این کاروانسراها نظیر کاروانسرای عباسی به سرنوشت اندوهباری دچار شدند. اما شاید بخت بیشتر از دیگر کاروانسراها با کاروانسرای عباسی یار بود، چرا که این کاروانسرا دو بار بازسازی شد: یک بار در زمان حکومت ظل‌السلطان، شاهزاده سفاک قاجار و بار دیگر در خلال سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۶ توسط شرکت بیمه ایران و به توصیه آندره گودار مستشرق فرانسوی. در گذشته‌ای نه‌چندان دور از این بنا به‌عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده می‌شد که امروز نیز نام خیابان آمادگاه یادگار آن دوران است. فضای نسبتا وسیع سبب شد مدتی این کاروانسرا محل توقف کامیون‌های حمل قند و شکر باشد. مجموع این کاربری‌های نامناسب همراه با قدرت فرسایش طبیعی و در راس آن بی‌توجهی عمومی، سرعت تخریب بنا را شدت بخشید. تا قبل از شروع بازسازی دیواره‌های آجری نمای داخلی شکاف برداشته و در زیر وزن بام‌ها قد خم کرده بودند. پی‌های ضلع شرقی دیگر به هیچ وجه تاب نگهداری بنا را نداشتند، کاشی‌ها فروریخته، درها و پنجره‌های قدیمی به یغما رفته و سنگ‌های کف ایوان‌ها و نبش دیوارها به مرور زمان ساییده و فرسوده شده بودند. پیشنهاد آندره گدار که در آن زمان مشاور اداره کل باستان شناسی بود به نوعی ناجی ادامه حیات این مجموعه شد. مهندس مهدی ابراهیمیان که خود متولد اصفهان بود و در رشته معماری داخلی و دکوراسیون از دانشگاه آردکو فارغ‌التحصیل شده بود، سرانجام عهده‌دار طراحی فضای داخلی مهمانسرا شد. گروهی متشکل از ۱۵۰ نفر از طراحان، نقش‌پردازان، گچبرها، مشبک‌سازان و آینه‌کارها همراه با جمعی از جوانان و هنرآموزان تازه کار تزئین داخل مجموعه را آغاز کردند. مجموعه هم‌اکنون به عنوان هتل پنج ستاره کاربری دارد و نظر به موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در بافت تاریخی شهر اصفهان از اهمیت بالایی در نزد گردشگران برخوردار است.

● سرسرای ورودی

گچبری و نقاشی‌های سقف سرسرای مهمانسرای عباسی از کاخ عالی قاپو الهام گرفته‌اند. نقاشی‌های روی قطعه‌های چوبی، یادآور نقاشی اصیل چهلستون هستند. گچبری‌ها، تذهیب، نقاشی بین طبقات، گره چینی‌ها، شبکه‌بری‌های ظریف چوبی و برنزی همه و همه برگرفته از هنر و مکتب اصیل اصفهانی هستند.

● تالار نقش جهان

شیشه‌های رنگین به طول ۱۴ متر، ارسی‌های قدیمی، ستون‌های چوبی زمان قاجار، سنگ‌های حجاری شده پایه آنها و حلقه‌ای بزرگ از گچبری بسیار نفیس که روی آن با نقش تشعیر زینت یافته، از جلوه‌های بی بدیل این تالار مشهور هستند.

● تالار عالی‌قاپو

در ورودی این تالار که از جنس چوب گردو است با نقش‌های اسلیمی و توسط استاد چایچی مشهور ساخته شده. الگوی گچبری آن نیز از اطاق موسیقی عالی‌قاپو الهام گرفته. در این قسمت حاشیه و فواصل بین گچبری‌ها را با روش شیر و شکری نقاشی و تزئین کرده‌اند. گچبری شیر و شکری از گچبری‌های اصیل و قدیمی دوران اسلامی است که فرورفتگی‌ها و برجستگی‌های آن خیلی کم و در حد دو، ‌سه میلی‌متر است. نمونه این گچبری‌ها را اغلب در یزد در بالای پنج دری‌ها و سه دری‌ها می‌توان براحتی پیدا کرد.

● تالار زرین

دیوارهای این تالار به رنگ سبز روشن است و روی آن خیره‌کننده‌ترین نمونه‌های تذهیب، لایه چینی، قلم‌گیری مشهور طرح‌های ختایی صفوی و گچبری‌های روی آینه کار شده را می‌توان مشاهده کرد. برای تذهیب و لایه‌چینی این تالار، ۲۰ هزار ورق طلای معروف به هندی به کار رفته. علت این پوشش خاص آن است که جلوه دیوارها و سقف بر اثر مرور زمان از بین نرود. سبک تزئین این تالار صفوی است اما از لحاظ تنظیم و هماهنگی، هنرمندان ترجیح داده‌اند که از آرک‌های معروف دوره سلجوقی نیز بهره‌برداری کنند.

● رستوران چهلستون

این موزه خارق‌العاده هنری که اقتباسی از هنر عصر صفوی و قاجار است، اکنون کاربری عمومی دارد و به‌عنوان رستوران از آن استفاده می‌شود. سقف این قسمت همانند گره چینی سقف ایوان چهلستون است. در این سالن مجلل، ۲۳ تابلوی ارزنده دیده می‌شود که همگی از آثار استاد شاجانیان است. استاد شاجانیان یکی از استادان مشهور ارمنی است که زیر نظر استادانی مانند آبراهام گورگنیان، رستم شیرازی، حاج مصورالملکی و نهاپتیان دانش آموخته‌اند و در ضمن از همجواری با پروفسور پوپ نیز بهره‌مند گردیده‌اند. تمام تلاش این هنرمند آن بوده که غبار را از نگارگری عصر صفوی بردارد. تمامی نقاشی در‌های این قسمت نیز از آثار استاد صانعی است که وی نیز از شاگردان حاج مصورالملکی بوده است. نقش‌ها و آینه‌کاری‌های طبقه فوقانی همگی برگرفته از سبک قاجار هستند. در یک طرف این سالن یک متن قدیمی دو روی آینه‌کاری توام با شیشه نقاشی شده از دوران قاجار نصب است که ارزش هنری بالایی دارد. اصول طراحی به حد کمال در مجموعه کاروانسرای عباسی رعایت شده، به‌طوری که حتی جزئی‌ترین بخش‌های این مجموعه بی‌نظیر نمادی خاص دارند.

● شیخ‌نشین‌ها

در ضلع شمالی مهمانسرا، شش آپارتمان شیک امروزی اما در عین حال اصیل و ایرانی وجود دارد. ساختار اصلی این آپارتمان‌ها به همان شکل اولیه حجره‌های قدیمی حفظ شده، اما شیوه‌های تزیینی پرکار صفوی، تذهیب‌های مخصوص، نقاشی‌ها و رنگ‌آمیزی‌های خاص نیز بخوبی توسط هنرمندان در آنها اجرا شده است.

فرناز حیدری