تاریخ پیدایش زیدیه و عقاید زید بن علی

تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجری باز می‏گردد. آنان پس از شهادت امام حسین، زید شهید، فرزند امام زین العابدین را امام می‏دانند. و امام زین العابدین را تنها پیشوای علم و معرفت می‏شمارند، نه امام به معنی رهبر سیاسی و زمامدار اسلامی. زیرا چنان كه شرح آن خواهد آمد، یكی از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر ضد ستمگران است. اكثر نویسندگان زیدی، امام زین العابدین را در شمار امامان خود ندانسته و به جای او حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی را امام خود می‏دانند. ما در چند درس با نگرشی تاریخی- تحلیلی و با رویكرد كلامی، درباره شخصیت و قیام و عقاید كلامی زید شهید، فرقه‏های زیدیه، پیشوایان سیاسی، رجال علمی، حكومتهای زیدیه، روش كلامی و نمونه‏هایی از عقاید دینی زیدیه بحث‏خواهیم كرد.

● تاریخ زندگی و شخصیت زید بن علی

مورخان، در تاریخ ولادت و شهادت زید بن علی اختلاف كرده‏اند، از سالهای ۷۵، ۷۸ و ۸۰ هجری به عنوان تاریخ ولادت، و از سالهای ۱۲۰، ۱۲۱ و ۱۲۲ به عنوان سالهای شهادت او یاد شده است. ولی مشهور این است كه مجموع دوران زندگی او ۴۲ سال بوده است. این مدت با دو قول در تاریخ ولادت و شهادت او هماهنگ است: یكی با (۱۲۰- ۷۸) و دیگری با (۱۲۲- ۸۰) و قول اخیر معروف‏تر است. (۱)

دانشمندان امامیه شخصیت زید را ستوده و او را به علم و دانش، تهجد و تقوا، زهد و پرهیزگاری، شجاعت و ظلم ستیزی وصف كرده‏اند. مرحوم شیخ مفید درباره او گفته است:

«زید بن علی بن الحسین پس از حضرت باقر علیه‏السلام شخصیت ممتاز در میان برادران خود بود. فردی عابد، پرهیزگار، فقیه، سخاوتمند و شجاع به شمار می‏رفت و به انگیزه امر به معروف و نهی از منكر و خونخواهی جدش حسین بن علی علیه‏السلام قیام كرد. (۲) كثرت انس او با قرآن سبب توصیف او به «حلیف القرآن‏» (هم پیمان با قرآن) شده بود» . (۳)

این نگرش ستایش آمیز شیعه درباره به زید از موضع و دیدگاه تكریم آمیز ائمه اهل بیت علیهم السلام در مورد او سرچشمه می‏گیرد. چنانكه شیخ بهائی گفته است:

«ما از زید جز به نیكی یاد نمی‏كنیم. از پیشوایان ما در تمجید و تكریم وی روایات بسیاری وارد شده است، و امام صادق علیه‏السلام بسیار می‏گفت: «خدا عمویم را رحمت كند» . (۴)

شیخ صدوق در كتاب «عیون اخبار الرضا علیه‏السلام‏» بابی را به نقل روایات ائمه معصوم علیهم السلام در مدح و منقبت زید اختصاص داده است. (۵) مفاد یكی از روایات چنین است:

«روزی مامون در حضور امام رضا علیه‏السلام قیام زید النار (برادر امام رضا) را بر ضد عباسیان یادآور شد و آن را با قیام زید بن علی بر ضد بنی امیه مقایسه كرد و افزود: اگر به خاطر رعایت احترام شما نبود او را می‏كشتم. امام رضا در پاسخ مامون فرمود: «برادرم زید را با زید بن علی مقایسه مكن. زید بن علی از دانشمندان آل محمد بود، وی برای خشنودی خدا خشمگین شد، و با دشمنان خدا جهاد كرد، و در راه خدا به شهادت رسید. »

امام باقر علیه‏السلام زید را تكریم فراوان می‏كرد، چنانكه شیخ صدوق از ابی الجارود نقل كرده كه گفته است:

«من نزد امام باقر علیه‏السلام بودم كه زید وارد شد. وقتی چشم امام باقر علیه‏السلام به او افتاد، فرمود: «او بزرگ خاندان خود و انتقام گیرنده خون آنهاست‏» . آنگاه خطاب به زید فرمود: «البته برگزیده است مادری كه تو را به دنیا آورده است ای زید. . . » . (۶)

از جابر بن یزید جعفی روایت‏شده است كه گفت: امام باقر علیه‏السلام را دیدم كه وقتی به برادرش زید نگاه می‏كرد این آیه را تلاوت كرد:

فالذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قتلوا لاكفرن عنهم سیئاتهم و لادخلنهم جنات تجری من تحتها الانهار ثوابا من عند الله، و الله عنده حسن الثواب. (۷)

كسانی كه هجرت كرده و از دیار خود رانده شده و در راه من اذیت‏شده‏اند و جهاد كرده و به شهادت رسیده‏اند، لغزشهایشان را پوشیده، و آنان را به باغهایی كه نهرها از پایین آنها جاری است وارد می‏كنم، این پاداشی از خداوند است، و بهترین پاداش نزد خداست.

آنگاه امام باقر علیه‏السلام اشاره به زید كرد و گفت: «سوگند به خدا او از مصادیق این آیه است. (۸)

ابو الفرج اصفهانی از عبد الله بن جریر نقل كرده كه وی دیده است كه جعفر بن محمد ركاب زید را می‏گرفت و آنگاه كه بر مركب می‏نشست، لباس وی را می‏آراست. (۹)

اگر این گفته درست‏باشد، بیانگر این است كه امام صادق علیه‏السلام عموی خود را گرامی می‏داشت، و حرمت او را كه در سن، بزرگتر از وی بود، به سان پدر نگه می‏داشت. (۱۰)

از برخی روایات به دست می‏آید كه قیام زید مورد رضایت و تایید امام صادق علیه‏السلام بوده است، چنانكه وقتی با امام صادق علیه‏السلام درباره قیام خود مشورت كرد، امام علیه‏السلام به او فرمود: «ای عمو، اگر خشنودی كه كشته شوی و بدنت را بردار بیاویزند، پس این كار را بكن‏» . و آن گاه كه زید از نزد او می‏رفت، امام صادق علیه‏السلام فرمود: «وای بر كسی كه فریاد یاری خواهی او را بشنود و او را یاری نكند» . (۱۱)

گرچه در احادیث‏شیعه روایاتی نیز دال بر نكوهش زید یافت می‏شود، ولی این روایات از نظر سند قابل اطمینان نیستند، و از نظر عدد نیز تعداد روایات مدح بیش از روایات ذم است. از این رو، محققان روایات ذم را مردود دانسته‏اند.

● استادان و شاگردان زید

همان گونه كه قبلا یادآور شدیم، زید قبل از هر فرد دیگر، از پدرش امام زین العابدین علیه‏السلام علم دین را آموخت، و پس از آن از برادرش امام باقر علیه‏السلام كسب دانش نمود، ولی علاوه بر آنان از افرادی چون ابان بن عثمان، عبید الله بن ابی رافع و عروهٔ بن زبیر نیز كسب دانش كرده است، اما فرضیه علم اندوزی او از واصل بن عطا، كه برخی چون احمد امین مصری و دیگران مطرح كرده‏اند، ثابت نشده و بعید به نظر می‏رسد، زیرا واصل از نظر سن، كوچكتر و یا با او هم سن بوده است.

از مشاهیر شاگردان وی می‏توان افراد زیر را نام برد:

۱) منصور بن معتمر بن عبد الله سلمی كوفی (متوفای ۱۳۲ ه) .

۲) هارون بن سعد عجلی یا جعفی كوفی از مشایخ مسلم صاحب صحیح معروف بوده است.

۳) معاویهٔ بن اسحاق بن زید بن حارثه انصاری كه همراه با زید به شهادت رسید.

۴) ابو الجارود زیاد بن منذر همدانی، رئیس فرقه جارودیه از فرقه‏های زیدیه.

۵) حسن بن صالح.

۶) علی بن صالح و برادرش حسن صالح.

۷) محمد بن عبد الرحمان بن ابی لیلی. وی از اصحاب امام صادق علیه‏السلام بوده است.

۸)عمرو بن خالد واسطی، راوی مسند زید.

۹) اسماعیل بن عبد الرحمان سدی از بزرگان علمای كوفه (متوفای سال ۱۲۷ ه) .

۱۰) سلیمان بن مهران اعمش از بزرگان علمای كوفه (متوفای سال ۱۴۸ ه) . (۱۲)

● آثار علمی زید شهید

آثار علمی كه از زید بر جای مانده و به او منسوب می‏باشد، عبارتند از:

۱) تفسیر غریب القرآن: چنانكه از نام آن معلوم است‏به تفسیر آیات مشكل قرآن پرداخته است.

۲) الصفوهٔ: این كتاب با استناد به آیات قرآن كریم به بیان فضایل پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و برتری آنان بر دیگران پرداخته است.

۳) رسالهٔ الی علماء الامهٔ: در این رساله خطاب به علمای امت اسلامی اهداف دعوت و قیام خود را شرح داده است.

۴) مناسك الحج: چنانكه از نام آن روشن است، درباره مناسك حج است.

۵) مجموعه فقهی و حدیثی كه به مسند امام زید معروف است. دانشمندان زیدی نسبت این كتاب را به زید پذیرفته و بر آنند كه این نخستین كتابی است كه در فقه و حدیث نگارش یافته است، و برخی از آنان آن را شرح كرده‏اند كه مفصل‏ترین آنها شرح قاضی شرف الدین، حسین بن احمد سیاغی یمنی (متوفای ۱۲۲۱ ه) است، و «الروض النظیر فی شرح مجموع الفقه الكبیر» نام دارد.

گرچه شارح، محور كار خود را مسند امام زید قرار داده است، ولی بر اثبات مطالب آن به شیوه مورد قبول در فقه اهل سنت استدلال كرده است، یعنی به مراسیل و موقوفات صحابه، و نیز قیاس و مانند آن استناد نموده است. از این رو، به فقه اهل سنت‏شباهت‏بسیار دارد، بدین جهت‏شیخ محمد بخیت مطیعی حنفی مصری در تفریظ خود بر كتاب نوشته است: «این كتاب در معظم احكام با مذهب امام ابو حنیفه موافق است‏» . (۱۳)

● زید و معتزله

همان گونه كه قبلا یادآور شدیم، برخی از نویسندگان برآنند كه زید در عقاید كلامی خود از واصل بن عطا مؤسس مذهب معتزله بهره گرفته، و از این روی، آرای كلامی زیدیه با عقاید معتزله هماهنگ است. این فرضیه از نظر تاریخی به شهرستانی باز می‏گردد، چنانكه گفته است، زید در اصول، نزد واصل بن عطا، پیشوای معتزله تلمذ كرد. (۱۴) پس از وی برخی از نویسندگان اهل سنت و زیدیه نیز آن را پذیرفته و نقل كرده‏اند.

ولی این فرضیه- همان گونه كه قبلا یادآور شدیم- دلیل معتبری ندارد. در این جا سخن برخی از دانشمندان معاصر زیدیه را در نقد این فرضیه از نظر می‏گذرانیم.

علی ربانی گلپایگانی

پی‏نوشت‏ها:

۱- علامه سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۱۰۷، دكتر احمد محمود صبحی، الزیدیهٔ، ص ۶۵.

۲- الارشاد، ص ۱۷۱، مجلد ۱۱ از مصنفات شیخ مفید.

۳- احمد بن علی بن الحسین، (م / ۲۸۸ ه) عمدهٔ المطالب، ص ۲۵۵.

۴- اعیان الشیعهٔ، ج ۷، ص ۱۰۸.

۵- عیون اخبار الرضا، ج ۱، باب ۲۵، ص ۲۴۸.

۶- امالی شیخ صدوق، ص ۳۳۵۴، حدیث ۱۱.

۷- آل عمران / ۱۹۵.

۸- بحوث فی الملل و النحل، ج ۷، ص ۷۱.

۹- مقاتل الطالبیین، ابو الفرج اصفهانی، ص ۸۷.