تفاخر, آثار و زمینه ها

برخی از خصلت های آدمی ارتباط تنگاتنگی با امور اجتماعی دارد به این معنا که می توان اجتماعی بودن انسان را ریشه و خاستگاه وجودی این دسته از منش های رفتاری دانست

برخی از خصلت های آدمی ارتباط تنگاتنگی با امور اجتماعی دارد. به این معنا که می توان اجتماعی بودن انسان را ریشه و خاستگاه وجودی این دسته از منش های رفتاری دانست. از این دسته می توان به تفاخر و مباهات کردن به مال و مقام اشاره کرد. انسان در جامعه هرگاه خود را از دیگری برتر یافت و یا چنین توهم و گمانی را در حق خود روا داشت، نوعی از رفتار و منش از خود بروز و ظهور می دهد که از آن به تفاخر یاد می کنند.

● آثار تفاخر

قرآن برای تفاخر دو گونه آثار اجتماعی و فردی را بیان می کند. از آثار اجتماعی که قرآن برای تفاخر بیان می کند می توان به بخل ورزی (نساء آیه ۳۶ و ۳۷ و حدید آیه ۲۳ و ۲۴) دعوت دیگران به بخل ورزی (همان)، تکبر و رخ برتافتن از مردم (لقمان آیه ۱۸)، غرور و راه رفتن با تبختر (همان)، گرایش به لهو و لعب و هواپرستی و بازماندن از اهداف اساسی و اصلی زندگی (سوره تکاثر)، بازداشتن مردم از پذیرش حق (سبا آیات ۳۴ و ۳۵)، کتمان حق و فضل و بخشش خدا از دیگران (نساء همان) و ممانعت از احسان دیگران (نساء همان) اشاره کرد.

اما از جمله آثار فردی و عقیدتی که قرآن برای تفاخر و خود بزرگ بینی اجتماعی بیان می کند می توان به دوری از یاد کرد خداوند و قیامت و رستاخیز اشاره کرد. شخصی که گرفتار تفاخر شد، آنچنان از خود بیگانه می شود که خدا را فراموش کرده و سرگرم دنیا و لهو و لعب می شود و حسابی برای آخرت باز نمی کند. پذیرش اندیشه بی هدفی آفرینش چیزی جز نادیده گرفتن حساب و کتاب در رستاخیز نیست. از این رو قرآن درباره این دسته از افراد می فرماید که آنان را تکاثر طلبی چنان سرگرم و مشغول داشته که خدا را فراموش کرده و از رستاخیز بازمانده اند. (سوره تکاثر)

کفران نعمت (نساء آیات ۳۶ تا ۳۷)، کفر (کهف آیات ۳۴ تا ۳۷) و حق ناپذیری (مریم آیه ۳۷) بخشی دیگر از آثار فردی تفاخر است که قرآن بدان توجه می دهد.

● مصادیق تفاخر

قرآن برای تفاخر مصادیق چندی را بیان می کند که می توان به تفاخر به قوم و قبیله و شمار جمعیتی (تکاثر)، تفاخر به قدرت (کهف آیات ۳۲ و ۳۴) تفاخر به مال (همان و قصص آیات ۷۶ تا ۷۹ و سبا آیه ۳۵) تفاخر به مردگان (تکاثر) تفاخر به موقعیت اجتماعی (توبه ۱۹ و مریم ۷۳)، تفاخر به نعمت (حدید ۲۳)، تفاخر به فرزند (کهف آیه ۳۴ و سبا آیه ۳۵)، تفاخر به نیاکان (مؤمنون آیه ۱۰۱ و بقره آیه ۲۰۰) و مانند آن اشاره کرد.

● زمینه های تفاخر

برای بروز و ظهور هر خلق و خوی اجتماعی در انسان چند عامل تأثیرگذار است هر چند عامل اصلی را باید در اندیشه و بینش افراد نسبت به خود و جهان جست وجو کرد، اما این به تنهایی برای بروز و ظهور اجتماعی آن کفایت نمی کند. بسیاری از اندیشه ها و بینش ها (هستی شناسی و جهان بینی) آدمی امکان ظهور و بروز نمی یابند؛ زیرا زمینه های پیدایش آن فراهم نیست و یا نمی شود. امام خمینی با توجه به مسئله استخدام گری و طبیعت آدمی می فرمود که در هر کسی دیکتاتوری هست که امکان ظهور نیافته است. به این معنا که اگر شرایط و موانع از پیش رو آن برداشته و زدوده شود انسان به طبیعت خود این اقتضا را دارا می باشد که دیکتاتور شود. همچنین است خلق و خوی تفاخرطلبی در انسان که امری است که در او وجود دارد و گاه به صورت یک بینش و نگرش خود را از لحاظ نظری تقویت و توجیه کرده است با این همه باز هم به جهت موانع امکان ظهور و بروز نیافته است. دنیا در نگرش قرآنی این اقتضا را دارا می باشد که آدمی به سوی تفاخر کشانده شود (حدید آیه ۲۰)، بنابراین لازم است تا خود را برای رهایی از این مشکل آماده کند و موانعی را پیش پای تحقق و ظهور آن ایجاد نماید. چنان که قرآن پیشنهاد می دهد که برای رهایی از آن به احسان (نساء آیه ۳۶)، توجه به آخرت (تکاثر) و قدرت خدا (قصص آیه ۷۸) و کیفر (تکاثر) و نیز تقدیر و مشیت خدا (کهف آیات ۳۴ تا ۳۹) رو آورد. بنابراین همان گونه که برای رهایی از تفاخر راه هایی است که باید بدان توجه داشت باید به مسئله زمینه های بروز آن نیز آگاه شد تا با علم و دانش، زمینه های بروز آن را از خود بزداید و یا دور نماید.

یکی از زمینه هایی که قرآن برای مسئله تفاخر بیان می کند مسئله جهل مردم است که ریشه برترنمایی و تفاخر و مسابقه رقیبان برای کسب مال و مقام است. از دیگر زمینه ها و عوامل بروزی می توان به خودپسندی (نساء آیه ۳۶)، ثروت زیاد (کهف آیه ۳۴ و قصص آیه ۷۶ و سبا آیه ۳۵)، بهره مندی از نعمت های زیاد (هود آیه ۱۰ و حدید آیه ۲۳)، ریا (نساء آیات ۳۶ تا ۳۸)، قدرت زیاد (کهف همان و فصلت آیه ۱۵ و زخرف آیه ۵۱) و کثرت فرزند (کهف و سبا همان) اشاره کرد.

مقداد سلیمی