اصل محبت در مدیریت اسلامی

مدیریت هنروعلم به كارگیری صحیح افراد وامكانات در جهت وصول اهداف سازمانی است به نحوی كه باموازین شرع مغایرت نداشته باشد دردنیای مدیریت اسلامی رعایت قوانین شرع مقدس ازمهمترین مسائل بوده و باید باحساسیت بسیار دنبال شود

دراین زمان، همراه با اختراعات جدید مراكز بزرگ صنعتی وتولیدی ایجاد شد وسازمانهای عریض وطویل وسیستمهای پیچیده اداری بوجود آمد . دراین میان یكی ازمهمترین مسائلی كه مطرح گردید چگونگی اداره ی مجموعه های انسانی وطریقه ی به وجود آوردن سازمانهایی بود كه بتواند با بهترین شكل ممكن این پدیده های نوین را بسوی اهداف بنیانگذارانش حركت دهد روانشناس، جامعه شناس، ریاضیات و... درحد نیاز بهره جست،به نحوی كه بعنوان علمی مصرف كننده شناخته شود. دراین خصوص تئوریهای مختلفی سر برآوردند وهركدام برای مدیریت سازمانها راهكاری پیشنهادو آداب ورسوم ودر بعضی ازموارد مباحثی ازعلوم را تحت الشعاع خویش قرار دادكه ازجمله می توان " دانش مدیریت "رانام برد

درعلم مدیریت باتوجه به آن بحث روابط انسانی ازمهمترین مسائل به شمار می رود طبعا" دین مبین اسلام كه ازمباحث عمده ی آن تنظیم روابط انسانهاست، بهترین مطالب ومسائل رابیان داشته است . ازاین لازم است به جای تسلیم محض در برابر تئوریهای مورد دقت قرار دهیم، البته به لحاظ گستردگی موضوع بطور مختصر به مباحثی چون اصل محبت درمدیریت اسلامی ومقایسه سبك با سبكهای مدیریتی امروز می پردازیم، امیدواریم دراشاره هرچند كوتاه به مطالب مورد نظر رضایت شما خواننده عزیز راجلب نماییم . ‏

● تعریف مدیریت از نظراسلام:‏

مدیریت " هنروعلم به كارگیری صحیح افراد وامكانات در جهت وصول اهداف سازمانی است به نحوی كه باموازین شرع مغایرت نداشته باشد."‏

دردنیای مدیریت اسلامی رعایت قوانین شرع مقدس ازمهمترین مسائل بوده و باید باحساسیت بسیار دنبال شود. اسلام نه كاپیتالیسم وسرمایه داری غرب است كه تنها جهت تولید وسود بیشتر به عنوان اصلی ترین هدف برنامه ارائه می كند ونه دین مسیحیت امروزاست كه درچهارچوب خشك كلیسا محصورشده وبرای اداره ی جامعه برنامه نداشته باشد . بلكه دینی است كه جهت اداره، رهبری ومدیریت جامعه برنامه ارائه می كند، اما درسوئی كه حقوق انسانی افراد بشر رعایت شود وضمن ایجاد حركت وپویایی بیشتر، انسانها رادرمسیر مستقیم الهی خود رشد می دهد.

● محبت به مومنان:

درشریعت مقدس اسلام هر فرد مسلمان دارای احترام است وهیچكس حق توهین وبی اعتنایی به اورا ندارد . همه باید بایكدیگر مهربان وبامحبت باشند وهرگز نباید پستها وریاستها، این اصل اساسی را خد شه داركند. لزوم احترام به مومنان تاآنجا مطرح است كه پیامبر (ص) به عنوان برترین رهبر نمونه ی كامل انسانی موظف می شود وبالهای مهر ومحبت خویش رابرمومنان بگستراند وآنان رادر آغوش گرم خود بپذیرد .‏

قرآن مجید می فرماید: بال وپر خود رابرای مومنان فرود آر

در آیه دیگری می فرماید:‏

‏" نقد جائكم رسول من انفسكم عزیز علیه ما عنتم حریص علیكم بالمومنین رئوف رحیم "

رسولی ازخود شما به سویتان آمد كه رنجهای شما براو سخت وبر هدایت شما اصرار دارد وبا مومنان رئوف ومهربان است .

پیامبر اسلام (ص) انسانها رااز جان ودل دوست می داشت، برای آنان دل می سوزاند ورنجها وسختیهای كه برآنان می آمد برروح وجان خویش احساس می كرد ودرپس این همه مهر وعلاقه هیچ گونه شائبه ی امورمادی وجود نداشت .محبت ومهر پیامبر اسلام (ص) به حدی است كه قرآن مجید آن رامبعث رحمت پروردگار به حساب آورده است . ‏

مد یران مومن نیز باید ازرفتار پرمهر پیامبر صلوات الله علیه درس بگیرند وبه مسلمانان محبت داشته باشند وازروی عشق وعلاقه با آنان برگرد محور ایمان جمع گردند .

نتیجه آنكه :

قرآن مجید رمز موفقیت پیامبر اكرم اسلام (ص) را درمحبت به انسانها قلمداد نموده، آن حضرت راموظف می فرماید كه به مومنان محبت داشته باشد وبرمدیران مسلمان لازم است كه باپیروی ا زآن حضرت این امر مهم واساسی رابا دقت وعنایت به كارگیرند . وظیفه هرمسلمان ومومنی، دوستی با مومنان است . مدیران با ایمان ازین قاعده استثنا نسیتند، آنان باید به برادران مومن خود مهر ومحبت داشته باشند .‏

● مهر ومحبت انسانها :

پس از آنكه دانستیم هرمسلمانی وظیفه دارد به برادران دینی خود، محبت وعلاقه داشته باشد، مساله مهمتری مطرح می گردد وآن لزوم دوستی ومهر ورزید ن مدیر مسلمان به همه انسانها می باشد : خواه مسلمان باشد، خواه غیر مسلمانی كه قلمرو وحكومت اسلامی به دور از خدعه ونیرنگ به زندگی عادی مشغول است .‏

امیر المومنین علیه السلام درنامه خود به مالك اشتر می فرماید :

مهربانی بررعیت را برای دل خود پوشش گردان ودوستی ورزیدن با آنان را ومهربانی كردن باهمگان وبا آنان همچون حیوان درنده ای مباش كه خوردن آنان را غنیمت می شمارد، زیرا آنها دو گروه بیش نیستند : یا برادران دینی تواند ویا انسانهای اند همچون تو آفرینش .‏

امیر المومنین درنامه خود به مالك اشتر محبت كردن به كفار ورفعت ودوستی واقعی ودرونی نه ظاهری را سفارش می دهد. دربسیاری ازسازمانها توصیه های مدیران بر آراستگی ظاهری كاركنان وگاهی فریبكارانه بامردم است، گرچه دردل دنیای از كینه ودشمنی نهفته داشته باشند ولی دركلام امیرالمومنین هرگز این چنین توصیه نمی شود . اگر مدیر قبلا مردم را دوست می داشت، رفتار او محبت آمیز ودلسوزانه خواهد شد، اما اگر ظاهری ریاكارانه داشته باشد دردیدگاه علی (ع) هرگز حق مردم را ادا نكرده است .‏

● لزوم مدارا ودوستی :‏

در بحث موارد ورفاقت درمدیریت، چند مطلب باید مورد توجه ودقت قرار گیرد.

الف )اهیت دوستی درمدیریت

رفاقت ودوستی بهترین راه وروش برخورد با زیر دستان است . اینگونه كه از سیره ورفتار انبیای عظام وائمه اطهار دركتب تاریخ نقل گردیده، آنان بیش از هر چیز به دوستی ورفاقت اهمیت می دادند وروش برخوردشان با مردم امرانه وتند نبود . این رویه ورفتار هم در تنگدستی .مشكلات وهم دراوج قدرت وحاكمیت آنان رعایت می گردد. در روایات نیز بر اهمیت رفاقت ودوستی تاكید شده است كه اكنون چند روایت از امیر المومنین (ع) در این باره نقل می شود :

۱) مهمترین ركن سیاست به كارگیری رفاقت است .‏

۲) ثمره عقل مداراكردن با مردم است .

۳) مدارا كردن بامردم ازبهترین اعمال است .

از این روایات به خوبی اهمیت وجایگاه رفاقت ودوستی با مردم ودرمدیریت اسلامی معلوم می شود .

ب) فواید دوستی ورفاقت :‏

درروایات اسلامی فواید بسیاری برای دوستی ورفاقت ذكر گردیده كه به بعضی از آنها اشاره می شود .

كسی كه با زیردستان خودرفاقت ودوستی ورزد، آنان جهت رسیدن به اهداف یاریش خواهند داد.‏

امام صادق (ع) می فرماید :

" من كان رفیقا فی امره نال ما یرید من الناس "

كسی كه در امورش دوستی پیشه كند، به آنچه از مردم می خواهد می رسد.

● دراین باره به چند روایتی كه از امیر المونین (ع)نقل شده است می پردازیم :

۱) كسی كه با زیر دستان به نرمی رفتار نكند به خواسته هایش نمی رسد.‏

‏۲) موفق ترین مردم در رسیدن به خواسته هایش، انسانهای عاقل ومداراكننده اند .

۳) با رفاقت مقصود به دست می آید .‏

‏۴) دوستی ومداراكردن سختیها را آسان و سببهای دشوار را آسان می كند.‏

‏۵) رفاقت ومدارا كلید موفقیت است.‏

‏۶) كسی كه رفاقت كند دشواریها برایش آسان می شود.‏

● حضرت رسول اكرم (ص) می فرماید :‏

‏۱) رفاقت بر چیزی نهاده نمی شود مگر آن را زینت كند.‏

‏۲) كسانی كه در برخوردها وكارهای خویش آرام ومتین ومهربان هستند، مورد احترام دیگران قرار میگیرند، دراین باره امام صادق (ع) می فرماید :‏

اگر می خواهی مورد احترام واقع شوی با عطوفت ومهربانی رفتار كن واگر می خواهی بی مقدارشوی، باخشونت برخورد كن.‏

پ) ثواب رفاقت :‏

در مبحث قبل فواید وآثار دنیوی رفاقت مطرح شده اما باید توجه داشت كه این مورد بسیار ارزشمند، موجب اجر اخروی می باشد ودر قیامت پاداش الهی رابه دنبال خواهد داشت، پیامبرگرامی اسلام دراین باره می فرماید :‏

خداوند رفیق است وهر رفیقی را دوست دارد وبه او ثواب می دهد وپروردگار بر رفاقت لطفی میكند كه به شد ت نمی نماید .‏

● مقایسه سبك اسلامی با سبكهای مدیریتی امروز :‏

در نظریه پردازیهای مختلف موقعیتی و اقتضایی به این مطلب پرداخته می شود كه یك" روش" بهترین برای رفتار مدیران وجود ندارد، بلكه این موقعیتها ی مختلف ومقتضیات گوناگون هستند كه بهترین روش را مشخص می كنند . همچنین در كتب سازمانی بحثهای مختلفی از انسان گرایی وساخت گرایی یا وظیفه مداری ورابطه مداری مطرح می شود، درباره سبكهای آمرانه یا دمكراتیك بحث می شود، برخی كارمداری وبعضی كارمند مداری وبرخی حدوسط بین این دو را به عنوان بهترین معرفی می كنند . دراین مباحث و اصطلاحات مختلف بالاخره مدیرا ن به سختی می توانند برای دردهای مدیریت خود دارویی كارساز بیابند . اما این جمله امیرالمومنین كه قبل از هرچیز استفاده از روش محبت آمیز را سفارش فرموده ودر صورت موفقیت نیافتن شد ت عمل راتوصیه می فرماید درهمه سازمانها وهمه ی موقعیتها ودر كلیه شرایط كارساز بوده است . برای اجرای این روش می توان اضافه برمقتضیات وموقعیت سازمان به وضعیت نیروهای مختلف ودرشرایط گوناگون توجه كرده بین این دو اصل حركت كرد وانسانهای مختلفی را در شرایط ومقتضیات گوناگون به كارگرفت .‏

دراین سبك اهداف سازمان فدای روشهای مدیریتی نمی شود، بلكه هدف سازمانی رعایت می شود. لیكن در رفاقت، دوستی ومحبت وانسانگرایی به معنای واقعی آن، رابطه مداری هم وجود دارد وآزادی انسانها وحقوق كارمندان درحد معقول رعایت می شود. در عین حال كار واهداف سازمان ووظایف و مسولیتهای فردی وگروهی هم با دقت دنبال می شود وبا متخلفان وسوء استفاده كنند گان برخورد می شود.‏

● موخره :

ازمجموع مطالبی كه دراین مقاله بحث گردید معلوم شد كه دراسلام دواصل اساسی مطرح بوده كه درسبك رهبری انسانها به كار می رود . ابتدا اصل محبت ودوستی ورفاقت ودیگری اصل شدت وتا زمانی كه محبت كارساز است،باید از آن استفاده نمود . اما اگر اصل دوستی با شكست مواجه شد وافراد به تمرد ونافرمانی كشیده شد ند یا موقعیت خاص واضطراری پیش آمده اصل شدت وسختگیری حاكم می شود.‏

بدیهی است این دو اصل در مورد تك تك نیروها ودرموقعیتهای گوناگون دارای نوسان بوده وهمیشه جریان دارد، مثلا اگر حركت خاص باید در موقعیتی تحقق پذیرد، مدیر باید با آشنایی كه ازعكس العمل نیروها دارد، به تناسب از ابراز مهر ومحبت استفاده نموده، آنان رابه كار گیرد . اوباید دستورات رابه آرامی ابلاغ كند وكسانثی را كه عكس العمل مناسب نشان می دهند، تا نهایت مورد مهر ومحبت قرار دهد، ولی با عده ای كه اقلام مثبتی انجام نمی دهند، با قاطعیت وگاهی با تندی برخورد كرده، آنها را به اجرای دستورات وادار كند. ‏

كریم ملكی - شهرام حنیفی