معلولان در آیینه رسانه

گسترش جوامع بشری و افزایش روز افزون تعداد افراد معلول خصوصا در کشورهای فقیر در حال توسعه باعث شده که موضوع حقوق افراد دارای معلولیت به عنوان یکی از بزرگترین چالشهای جوامع امروزی محسوب گردد

گسترش جوامع بشری و افزایش روز افزون تعداد افراد معلول خصوصا در کشورهای فقیر در حال توسعه باعث شده که موضوع حقوق افراد دارای معلولیت به عنوان یکی از بزرگترین چالشهای جوامع امروزی محسوب گردد. بی شک آنچه در این میان اهمیت فراوانی دارد برخورد حقوقی با موضوع معلولیت است و تنها نگاه ترحم امیز و بعضا صدقه‌ای جهت رفع نیاز این بزرگترین اقلیت باعث شده اغلب از دسترسی به حقوق اساسی و بنیادین خود دور نگه داشته شوند. با صدور اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ جامعه جهانی کوشید اصل ممنوعیت تبعیض در برخورداری انسانها از حقوق بشر را به دولتها تفهیم نماید و پس از آن به زنان، کودکان، اقلیت‌ها و اشخاص دارای معلولیت توجهی خاص داشته است. ( نباتی، ۱۳۸۹ ص ۷ ) از اوایل دهه هفتاد میلادی به بعد توجه جوامع بین المللی به این قشر بیشتر شده به نحوی که مجمع عمومی سازمان ملل متحد با اعلام سال ۱۹۸۱ به عنوان سال جهانی معلولین اولین قدم را برداشت. پس از آن در آسیا از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۲ دهه معلولین آسیا نامگذاری شد و اروپاییان نیز سال ۲۰۰۳ را سال معلولین اروپایی نام نهادند. سر انجام در واپسین روزهای سال ۲۰۰۶ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت شکل گرفت. با تصویب این کنوانسیون برای کشورهای عضو یک تعهد بین المللی ایجاد شد که کشور جمهوری اسلامی ایران نیز به لحاظ پیوستن به این کنوانسیون از این مقوله مستثنی نیست چرا که کشور‌های عضو بایستی ضمن اصلاح قوانین یا تصویب قوانین جدید، ساختارها و نهادهای لازم برای اجرای این کنوانسیون را در داخل کشور خود فراهم کنند. هر چند که قانون جامع حمایت از حقوق معلولان در کشور جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۳ تصویب شده علی رغم کاستیها و نقاط ضعف فراوان در قانون، آنچه که فقدان آن احساس می گردد مسئله اجرای قانون است چرا که حتی از بعد فلسفی این مساله حائز اهمیت است که اعمال حقوق و نه فقط اعلام آن جزء لاینفک و ذاتی وجود حقوق است و حقوق بدون نقش و تاثیر اصلا حقوق نیست.

معلولین و حقوق پیش بینی شده آنها در قوانین بین‌المللی و داخلی از یک سو و وضعیت اجرای حقوق آنها از سوی دیگر پرسش‌های فراوانی را پیش رو دارد که مهمترین آنها عبارتند از

آیا حقوق مندرج در اسناد بین‌المللی برای معلولان کافی است؟

آیا زمینه تحقق حقوق بین‌المللی در قوانین داخلی کشور فراهم شده است؟

آیا قوانین بین‌المللی و داخلی دارای ضمانت اجرای لازم و کافی هستند؟

یکی از مهمترین مواد قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، ماده ۱۲ این قانون است که در این ماده به فرهنگ سازی در خصوص معلولان و شناخت نیازهای آنان پرداخته شده است. حسب ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان «سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران موظف است حداقل ۲ ساعت از برنامه‌های خود را در هر هفته در زمان مناسب به برنامه‌های سازمان بهزیستی کشور و آشنایی مردم با توانمندی‌های معلولان اختصاص دهد». چنانچه از سال تصویب این قانون تاکنون و بر مبنای ماده یاد شده صدا و سیما به این وظیفه قانونی خود عمل کرده بود طبیعتا تغییر نگرش مردم را نسبت به پدیده معلولیت و معلولان شاهد بودیم.

شاید اغلب مشکلات معلولان به واسطه عدم شناخت نیازهای آنان توسط اجتماع است. وقتی صحبت از معلولیت شد بایستی ارگانهای متولی امور فرهنگی نسبت به تغییر رویکرد مردم در باورهای قالبی نسبت به معلولین اقدام کنند چرا که معلولیت نه به عنوان هویت فرد معلول و تمامیت او بلکه به عنوان یکی از خصوصیات یا محدودیت‌هایی که فرع بر شخصیت انسانی او است بایستی تعریف شود. البته وقتی صحبت از محدودیت می شود بایستی این مطلب را مد نظر قرار دهیم که جامعه معلول است نه فرد چرا که جامعه نتوانسته امکانات لازم را که حق شهروندان است در اختیار آنها قرار دهد و اگر جامعه این محرومیت را به معلولان تحمیل نکند معلول دیگر ناتوان نخواهد بود «وارد کردن مبحث رسانه در نحوه بازنمایی معلولان و در تغییر کیفیت زندگی معلولان نه فقط واجب است بلکه متاسفانه با تاخیر در این عرصه وارد شده ایم.

نحوه تعامل رسانه‌ها و مطبوعات با معلولان و معلولیت قابل تامل و مطالعه است که کوتاهی‌هایی هم در حوزه پژوهش و برنامه‌های دانشگاهی و رسانه ای در این زمینه شده است. ما معمولا از کنار برخی واژه‌ها به سادگی می گذریم اما بهتر است برای بررسی بازنمایی چهره واقعی معلولیت در رسانه‌ها و جامعه به این مفهوم بیشتر توجه کنیم. ما معلولان را یک گروه اجتماعی قلمداد می کنیم. گروه اجتماعی از نظر جامعه شناختی صرفا یک کمیت نیست بلکه برای تعدادی از مردم که قرار است سرشماری شوند آمار و عدد کاربرد دارد. بنابراین منظورمان از گروه اجتماعی تعدادی از انسانها است که درون یک کل از جامعه زندگی می کنند و مثل تمام گروه‌های دیگر که از ابعاد فیزیکی و روانی مختلف برخوردارند اینها هم دارای حق و حقوق خاص خود هستند.» (منتظر قائم، ۱۳۸۸ص۱۵-۷)

برخوردهای مناسبتی با معلولیت یکی از زشت ترین حالتها از بازنمایی واقعیت‌های جامعه معلولان است. البته این موضوع صرفا ویژه معلولان عزیز نبوده بلکه جانبازان محترم نیز از این مقوله مستثنی نبوده اند. در طول سال و آن هم یک روز به طور نمادین در روز معلولان یا جانباز به یک آسایشگاه سرکشی و افراد را در معرض نمایش قرار می دهند در حالی که در ۳۶۴ روز دیگر سال اینها به بوته فراموشی سپرده شده و کاری برای این گروه‌های اجتماعی صورت نمی‌گیرد. «این نحوه تولید محتوا در رسانه یک نوع بازنمایی توریستی یا فرهیخته نمایی از معلولان است در حالی که ما حاضر نیستیم یک مجری گوینده یا خبرنگار معلول را در تلویزیون نشان دهیم، ما باید زمینه ورود معلولان به زندگی عادی را تسهیل کنیم. ما نه فقط در برنامه‌های خاص معلولان که در آثار عمومی رسانه ای هم باید از تولیدات معلولان استفاده کنیم. متاسفانه در اغلب موارد سینمایی یا تلویزیونی هیچ گاه یک فرد معلول را در موقعیت یک فرد عادی ندیده ایم. مثلا یک مدیر، یک وزیر، یک معلم هم می‌تواند یک فرد دارای معلولیت باشد.»(منتظر قائم، ۱۳۸۸ ص ۱۵-۷ ) آنچه به عنوان یک آفت، تولید محتوا درباره معلولان را تهدید می‌کند سوژه گزینی این افراد است. چنانچه قرار باشد تولیدی راجع به معلولان داشته باشیم سوژه ای به نام معلولیت را در قالب فیلم، عکس، داستان یا گزارش تصویری شکار می‌کنیم تا کنجکاوی خود و مخاطب را برطرف کنیم. یادمان نرود به عنوان یک مسلمان که البته بیشتر نام مسلمانی را یدک می‌کشیم و در یک جامعه اسلامی برخوردهای مناسبتی آن هم از سر رفع تکلیف زیبنده جامعه اسلامی ما نخواهد بود. امید که متولیان امر خاصه فیلم سازان و کارگردانان محترم با خلق بیشتر آثار زیبای رسانه ای و سینمایی این جامعه خاموش را به خاستگاه اصلیش(برابری افراد در یک جامعه)برسانند. «اگرچه تصویری که رسانه‌ها از معلول و معلولیت در جامعه نمایش می‌دهند در سینما خیلی موفق تر و علمی‌تر بوده اما در صدا وسیما بسیار نامطلوب نمایش داده شده است.» (براتی سده، ۱۳۸۸ ص ۲۷-۲۳ )

((محسن حسینی طه)) که وبلاگ هم می‌نویسد درباره این نوع برنامه‌های صدا و سیما نوشته بود: «اینکه مردم در خیابان جلوی ما می‌آیند و پول می‌دهند و خدا را شکر می‌کنند که سالم اند من را نگران نمی‌کند، بلکه باید آن تلویزیون اصلاح شود، رسانه ملی ما معلولان را آدم‌های بیچاره و بدبختی قلمداد می‌کند که حتی نیازمند به اس ام اس نذری هستیم». از نظر ما قدرت رسانه، قدرت والا و بزرگی است. آنچه که افراد دارای ناتوانی از رسانه انتظار دارند آنطور که خانم کارل رز محقق انگلستانی در سال ۱۹۹۷ بر اساس پژوهش به دست آورده این است: در یک کلمه «احترام یا ملاحظه» احترام به نوع معلولیت و توانایی‌های متفاوتی که دارند.(کمالی،۱۳۸۸ ص ۳۳-۲۷ )

اهمیت رسانه‌ها به عنوان فرستنده پیام یا امواج ذهنی که ممکن است روزی به کلیشه، فرهنگ و عمل انسانی یا اجتماعی تبدیل شوند، روزافزون است. پژوهشگران علوم ارتباطات اجتماعی در این باره معتقدند که پیام‌های برجسته شده یا مورد تاکید و اصرار دائمی‌یا مقطعی رسانه‌ها کم کم تبدیل به کلیشه می‌شوند و در ذهن و اندیشه مخاطب قرار می‌گیرند در این هنگام است که نگرش‌ها ایجاد و گاهی اصلاح می‌شوند یا تغییر می‌یابند.(طاری، جباری و قوانلو قاجار،۱۳۸۸ ص ۵۲-۳۷ )

با وجود پیشرفت بسیار زیاد و مهم بشری در قرن ۲۱ به دور از انصاف و عدالت است که دنیا هنوز برای افراد معلول هموار نشده است. عده زیادی از معلولان در سراسر دنیا همچنان به دلیل موانع فراوان به اشکال مختلف همچون اقدامات تبعیض آمیز، نگرش‌های منفی از سر ناآگاهی و جهالت در برابر فعالیت‌های روزمره خود در امور مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... با مشکل جدی و اساسی روبرو هستند و از مشارکت کامل در فعالیت‌های زندگی بازمانده اند هرچند که در این میان نقش فرهنگی صدا و سیما به عنوان یک مقوله اساسی و تاثیرگذار مغفول مانده است.

کاملا واضح است که زن‌های معلول به صورت مضاعف در اجتماع محروم هستند: آنها از فعالیت‌های مختلف به دو دلیل جنسیت و معلولیت محروم هستند. زنان معلول احتمالا ۲ یا۳ برابر بیشتر از زنانی که دچار معلولیت نیستند قربانی مسائل فیزیکی و سوء استفاده‌های جنسی می‌شوند.

● نگاهی به کنوانسیون جامع حقوق معلولان

حدود ۳ سال پس از تصویب قانون جامع حمایت از معلولان در ایران در دسامبر ۲۰۰۶ کنوانسیون جامع حقوق معلولان در مجمع عمومی به تصویب رسید و از اول مارس ۲۰۰۷ برای امضاء کشورها آماده شد. هرچند که کشور جمهوری اسلامی ایران نوعی پیشگامی را در تصویب قانون جامع حقوق معلولان داشته اما به صرف قانون محض گره ای از مشکلات معلولان باز نخواهد شد بلکه آنچه فقدان آن احساس می‌شود توجه جدی به مساله اجرای قانون است و اساسا حقوق بدون نقش و تاثیر اصلا حقوق نیست.

هدف کنوانسیون، ارتقاء، حمایت و تضمین بهره مندی برابر و کامل افراد دارای معلولیت از کلیه حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین و ارتقاء احترام نسبت به منزلت ذاتی آنها است.(ماده ۱ کنوانسیون)

اما آنچه را به عنوان بررسی تطبیقی با موضوع مورد بحث می‌توان انجام داد ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان و ارتباط آن با ماده ۸ کنوانسیون جامع حمایت از حقوق معلولان است. قبل از ورود به مبحث اصلی ابتدا توضیحاتی راجع به کنوانسیون و تعهدات کشورهای عضو ضروری به نظر می‌رسد.

کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت هشتمین سند حقوق بشری سازمان ملل و اولین سند حقوق بشری قرن ۲۱ محسوب می‌شود. این معاهده به نظر طراحان و تنظیم کنندگان آن حقوق جدیدی را برای افراد دارای معلولیت ایجاد نمی‌کند بلکه هدف آن است که دولت‌های عضو پس از قبولی معاهده به لحاظ نظام داخلی به گونه ای عمل کنند که تبعیض علیه معلولین رفع شود. هرچند پیوستن به این کنوانسیون همچون بعضی معاهدات حقوق بشری که دولت ایران بدان پیوسته دولت محتاطانه و با احتیاط رفتار کرده و این کنوانسیون را با اعمال حق رزرو (حق‌شرط یا تحفظ) پذیرفته یعنی با آوردن عبارت کلی «به شرط عدم مخالفت با موازین حقوقی جاری». افزون بر این خود معاهده حق رزرو را منع کرده است و این از ویژگی‌های حقوق بشری و رفع تبعیض این کنوانسیون است. مخلص کلام اینکه کشورهای عضو بایستی ضمن اصلاح قوانین یا تصویب قوانین جدید، ساختارها و نهادهای لازم برای اجرای این کنوانسیون را در کشور خود فراهم کنند. طبق پروتکل الحاقی (جمهوری اسلامی‌ایران به این پروتکل الحاقی نپیوسته است) چنانچه فردی از کشورهای عضو دلیل بیاورد که حقوقش نقض و یا قربانی تضییع مفاد کنوانسیون شده می‌تواند از طریق کمیته حقوق معلولان اقدام کند.(ماده ۱ پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت) لازم به ذکر است طبق بند ۲ همان ماده مکاتبات در مورد دولت‌هایی که عضو پروتکل حاضر نیست نمی‌بایست دریافت شود.

● اصل قابلیت دسترسی

این اصل با هدف برطرف کردن موانعی که مانع از بهره مندی افراد دارای معلولیت از حقوق خود می‌شود اعمال می‌گردد. این اصل نه تنها به دنبال دسترسی جسمی بلکه دسترسی به اطلاعات، فن آوری، شبکه جهانی(اینترنت) ارتباطات و زندگی اقتصادی و اجتماعی است. عدم دسترسی به اطلاعات یا عدم تحرک آزاد، معلولان را از دسترسی به سایر حقوق خود باز می‌دارد. در این بین شاید بتوان اشاره به مواد ۸ و ۹ کنوانسیون نمود. ماده ۸ کنوانسیون با اشاره کلی راجع به آگاه سازی است و ماده ۹ راجع به اصل پیش گفته (دسترسی) بنابر آنچه گفته شد حسب ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از معلولان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران موظف به فرهنگ سازی با ساخت برنامه‌های مناسب راجع به توانمندی‌های معلولان باید ایفای نقش کند اما اینکه در این خصوص این سازمان تا چه اندازه موفق بوده بایستی مورد قضاوت جامعه هدف (معلولان) مردم و کارشناسان و متخصصان این حوزه قرار گیرد که مطالب در حد بضاعت ارائه گردید.

بند دوم قسمت (ب)، (پ)، و (ت) از ماده ۸ کنوانسیون صراحتا به بیان فرهنگ سازی و ترغیب و تشویق آحاد مردم از طریق ارکان رسانه ای راجع به حقوق افراد دارای معلولیت پرداخته که این موضوع دقیقا با ماده ۱۲ قانون جامع منطبق بوده و با پذیرفتن کنوانسیون به عنوان حقوق داخلی این دو ماده هیچ گونه تعارضی با یکدیگر ندارند. اما اصل دسترسی برابر به خدمات و اطلاعات برای تمامی افراد بدون در نظر گرفتن توان جسمی، حرکتی و حسی آنهاست. این پدیده با نفوذ در زندگی مردم نقش تحرک و برتری‌های بدنی افراد در دسترسی به خدمات را از میان می‌برد و محرومیت ناشی از معلولیت را به دسترسی و توانمندی بدل می‌کند. (غنی‌زاده، مقدمی و جعفریان ۱۳۸۷ ص ۱۰-۹ ) علاوه بر این گسترش دانش و اطلاعات و تسهیل دسترسی موجب افزایش آگاهی جامعه معلولان می‌شود. ماده ۱ قانون جامع نیزدولت را موظف به ایجاد زمینه‌های لازم برای تامین حقوق معلولان کرده ودولت باید اقدامات لازم در راستای حمایت از حقوق همه جانبه معلولان را فراهم آورد اما آنچه که از روح قوانین موجود استنباط می‌شود اینکه قوانین مطلوبی در راستای حمایت از حقوق معلولان وضع شده که بیشتر تاکید بر واژه انسان بودن داشته و سپس بیان تفاوت‌ها. اما آنچه که موجب آزرده شدن روح می‌گردد و مایه تاسف، اینکه هیچ کدام از این قوانین چه در سطح ملی و چه بین المللی از ضمانت اجرای لازم و کافی بهره مند نیستند.

● نتیجه‌گیری

شاید اغلب مشکلات معلولان به واسطه عدم شناخت نیازهای آنان توسط اجتماع است. معلولیت نه به عنوان هویت فرد معلول و تمامیت او بلکه به عنوان یکی از خصوصیات یا محدودیت‌هایی که فرع بر شخصیت انسانی او است بایستی تعریف شود. البته اگر جامعه این محرومیت را به معلولان تحمیل نکند معلول دیگر ناتوان نخواهد بود.

نویسنده : سیامک زارعی

منابع و ماخذ:

۱- اسدی طاری، سعید جباری و مصطفی قوانلو قاجار، مطالعه بازنمایی چهره معلولان، در ۲۰ فیلم سینمایی ایرانی و خارجی ، کانون پژوهشهای علوم ارتباطات اجتماعی، چاپ اول پاییز ۱۳۸۸

۲- زارعی، محمد امین، مجموعه گفتارهایی درباره رسانه و معلولیت، ناشر روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، چاپ اول پاییز ۱۳۸۸

۳- نادر غنی زاده، علی رضا مقدمی و محمد جعفریان، دسترسی الکترونیک برای افراد کم توان، ناشر اداره کل روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، سال انتشار:۱۳۸۷

۴- نباتی، نگار، اشخاص دارای معلولیت در نظام بین‌المللی حقوق بشر، ناشر موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش، چاپ اول ۱۳۸۹

وکیل پایه یک دادگستری- دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی