ت أویل جامعه شناختی رزمنامه ی رستم و اسفندیار

حکیم ابوالقاسم فردوسی در اثر بیاد ماندنی خود شاهنامه, واقعیات اجتماعی و شرایط روزگار خویش را به گونه ای رمز آلود و در قالب شخصیتهای اساطیری بیان نموده است شاهنامه ی فردوسی سرشار از اندیشه های اجتماعی است که به نماد و نهاد شناسی نیازمند است یکی از رزمنامه های زیبای این کتاب, حکایت رویارویی رستم و اسفندیار است, که در مقاطع مختلف آن می توان رویکردهای جامعه شناختی را مشاهده نمود

به نام خداوند جان و خرد

حکیم ابو القاسم فردوسی از شاعران برجسته سبک خراسانی است و شاهنامه- شاهکار این فرزانه- کتابی است که شناسنامه ملی ایران تلقی می شود . شاهنامه منظومه ای از شادیها، ناکامی ها ، اندوه موفقیت ها ست. او شرایط زمانه اش را در قالب شخصیت های نمادین مطرح می سازد. گستره ی این کتاب میدان کارزار دو نیروی خیر و شر و به عبارتی نور و ظلمت یا اهورا و اهریمن است . جدالی نابرابر که سر انجامش به پیروزی خیر منتهی می شود.

حکیم طوس، این امور انتزاعی را در قالب شخصیتهایش پیکرینه می سازد ، وی رستمی می آفریند که خواستار بقای ایران و نیکی است و در مقابلش لشکری از دیوان ودیو سیرتان می نهد. شاهان شاهنامه همانند رب النوعهای یونان باستان مظهری از پدیده های وجودند اما فردوسی شخصیتهای نخبه ی خود را از بین مردم بر می انگیزد آنان انسانهایی هستند چونان دیگر آدمیان ( اما رب النوعهای یونان در نظام خلقت فرا تر از آدمیانند ) و آنچه که آنها را از دیگران متمایز می سازد نیرویی است تحت عنوان فرّه ایزدی ( نوع سوم قدرت از دیدگاه ماکس وبر، قدرت کاریسماتیک ) عنصری که « به قدرت » آنان مشروعیت می بخشد و آن را در سطح اقتدار قرار می دهد . اقتداری که اطاعت بی چون و چرای مردم را در پی خواهد داشت . وبر اعتقاد دارد «این نوع حکومت (فرّه هی یا کاریزماتیک) بر اعتقاد عمیق به خصلت مقدس یا غیر عادی و استثنایی شخص صاحب قدرت و اعتقاد محض او مبتنی است . مثل حکومت پیشوایان مذهبی» . (عبد اللهی ، محمد، ۱۳۶۸ ، ص ۵ )

شخصیت های شاهنامه ، حاصل عصر تفکر نیمه تجریدی آدمیان اند . با رشد علوم ذهن انسانها از مرحله ی استدلال لاهوتی به تفکر ناسوتی می رسد .

فرزانه توس در جامعه ای می زیست ، که تحرک عمودی در آن به ندرت صورت می گرفت وی در منظومه اش نظام طبقاتی را حاصل عملکرد پادشاه که مظهر قدرت کارگزاریست می داند . و اذعان می دارد که :

« جمشید قهرمان بزرگ اسطوره ای به نرم کردن آهن افزار دست برد و از کتان و ابریشم و مو جامه دوخت و طرز شستن آن را آموزاند . آنگاه مردم را به طبقاتی چند تقسیم کرد : نخستین طبقه اصحاب دین بودند که به پرستش خدا اشتغال داشتند . اعضای این طبقه در معبد هایی که در دل کوهها بنیاد شدند گرد آمدند و به اقامه شعائر دینی پرداختند . طبقه دوم جنگ آوران بودند که عهده دار دفاع از آب و خاک شدند و مقامی بس مهم به هم رسانیدند . طبقه ی سوم شامل کشت کارانی می شد که در پرتو مساعی خویش عمر می گذرانیدند و مردمی سخت آزرده محسوب می شدند و کشور نیز به برکت کار آنان آباد بودند که همواره خاطری اندیشناک داشتند و برای تأمین معیشت خود تلاش می کردند». ( یوسفیان ، رونق شماره ۷ ) . در چنین جامعه ای است که کاوه آهنگر انقلاب می کند اما فریدون شاهزاده زمام امور را بدست می گیرد زیرا کاوه پایبند طبقه اجتماعی خویش است و در همین جامعه است که ۳۵ سال تلاش فرهنگی شاعر نادیده انگار می شود .

سی و پنج سال از سرای سپنج

بسی رنج بردم به امید گنج

چو بر باد دادند رنج مرا

نبُد حاصلی سی و پنج مرا

دبیران که تجلی قشر روشنفکر جامعه اند ، ارزشهای طبقاتی خود را زیر پا نهاده، به بدگویی حکیم توس نزد شاه می پردازند

حسد برد بد گویی بر کار من

تبه شد بر شاه بازار من

فردوسی نمودی از روشنفکران انقلابی است. او خواستار تحقق جامعه ای است که رستمهایش سر دیوان را دیهیم خویش می سازند و از این رو است که خطاب به سلطان محمود می گوید :

ایا شاه محمود کشور گشای

زمن گر نترسی بترس از خدای

گر ایدون که شاهی به گیتی تراست

بگویی که این خیره گفتن چراست

ندیدی تو این خاطر تیز من

نیندیشی از تیغ خون ریز من

و در جریان همین مبارزه ی فرهنگی است که ایدئولوژی را عنصر اساسی حرکت خویش تلقی می کند

منم بنده ی اهل بیت نبی

ستاینده ی خاک پای ولی

و از آنجایی که آدمی تحت تأثیر شرایط زمانی خویش واقع می شود نوعی بدبینی بر اشعار حکیم سایه می افکند . دکتر جواد یوسفیان در مقاله ای تحت عنوان « نگاهی به فردوسی » در این باره می گوید :

« از مطالعه ی شاهنامه چنین بر می آید فردوسی حکیمی است بدبین بدین معنی که زندگی انسانی را از شر و درد سرشار می بیند .

جهان در امور آن پوچ و بیهوده است و انسان مستمند که در چنین ورطه ای گرفتار آمده تنها می تواند از راه مرگ به دولت آزادی میل کند از این لحاظ فردوسی به کسانی چون ابوالعلای معری و شوپن هاور Shopenhauer) ) و فون هارتمان ( Fonhurtmane ) و هاید گر ( Heidegger ) افراد بسیار دیگر ماننده است . بی گمان آنچه این مرد خردمند را به بدبینی کشانیده ، یکی حوادثی که پیش از او بر کشور گذشته است و دیگر شرایط اجتماعی عصر اوست .

وی به برکت اطلاعات تاریخی خود دریافته است که سرزمین او خطه ی بی خبری است و از این رو به ندرت روی آرامش دیده است . جنگهای ویرانگر خارجی تهاجمات اقوام بیگانه و استبداد داخلی یک لحظه قوم ایرانی را رها نکرده و همه ی دستاوردهای او را بر باد داده است . در نتیجه انباشت فرهنگی که نتیجه ی تکامل مستمر یک نظام فرهنگی است صورت نگرفته است و جامعه همچنان دستخوش فقر و بلیّات بی شمار دیگر باقی مانده است . (یوسفیان ،جواد، رونق شماره ۷)

رستم در این جامعه زاده می شود و حماسه‌ها را می آفریند. وی تجلی آرمانهای بلند انسانها در گذر ایام است و جستجوی این جهان پهلوان در تاریخ واقعی این سرزمین راهی به جایی نخواهد برد زیرا باید او را در ناخودآگاه جمعی این ملت جستجو نمود زیرا « نه هرگز مرد ششصد ساله‌ای در جهان بود و نه رویین‌تنی و نه سیمرغی تا کسی را یادی کند اما آرزوی عمر دراز و بیمرگی همیشه بوده است و در بیچارگی امید یاری از غیب هرگز انسان را رها نکرده است .

نه عمر رستم واقعیت است نه رویین‌تنی اسفندیار و نه وجود سیمرغ ، اما همه حقیقت است و این تبلور اغراق آمیز آرمانهای بشر است در وجود پهلوانانی «خیالی»، زندگی رستم واقعی نیست ، تولد و کودکی و پیری و مرگ او همه فوق بشری و یا شاید بتوان گفت غیر بشری است . ولی با این همه مردی حقیقی‌تر از رستم و زندگی و مرگی بشری‌تر از آن نیست . او تجسم روحیات و آرزوهای ملتی است . این پهلوان ، تاریخ ـ آنچنان که رخ داد ـ نیست . ولی تاریخ است آن چنان که آرزو می‌شد .

و این تاریخ برای شناختن اندیشه‌های ملتی که سالهای سال چنین جامه‌ای بر دستورات خود پوشاند بسی گویاتر از شرح جنگها و کشتارهاست . از این نظر گاه افسانه‌ی رستم از اسناد تاریخ نه تنها حقیقی‌تر بلکه حتی واقعی‌تر است . زیرا این یکی نشانه‌ای است از تلاطم امواج و آن دیگری مظهری از زندگی پنهان اعماق . اما با این همه افسانه‌ی رستم تنها ساخته‌ی آرزو نیست ، واقعیت زندگی در کار است .

این نیرومندترین مردان هم در جنگ با سهراب طعم تلخ شکست را می‌چشد و در نبرد با اسفندیار در می‌ماند و سرانجام مرگ که چون زندگی واقعی است او را در کام می‌کشد . حتی اسفندیار بی‌مرگ نیز شکار مرگ است . واقعیت ریشه این یلان را در دل خود دارد .

پهلوانان شاهنامه مردان آرزویند که در جهان واقعیت به سر می‌برند . چنان سربلندند که دست نیافتنی می‌نمایند . درختهایی راست و سر به آسمان ولی ریشه در خاک و به سبب همین ریشه‌ها دریافتنی و پذیرفتنی . از جنبه‌ی زمینی در زمین و بر زمین بودن چون مایند و از جنبه‌ی آسمانی تجسم آرزوهای ما و از هر دو جهت تبلور زندگی واقعیت و گریز از واقعیت آدمی در آنهاست و از این دیدگاه کمال حقیقتند اما چنین حقیقتی انعکاس ساده و بی واسطه‌ی واقعیت نیست». (مسکوب،شاهرخ، ۱۳۷۷، ص ۵)

● تأویل جامعه شناختی رزمنامه رستم و اسفندیار

داستان رستم و اسفندیار یک تراژدی است که از دوشخصیت مثبت تکوین یافته و همین امر قضاوت را بر شنونده دشوار می سازد که سرنوشت کارزار به نفع رستم تمام شود یا اسنفدیار .

اسفندیار غسیل دست زردشت پیامبر است، «در روایات شفاهی آمده است که زرتشت ، اسفندیار را در آبی مقدس می‌شوید تا رویین‌تن شود و او به هنگام فرو رفتن در آب چشمهایش را می‌بندد . از نیرنگ روزگار در اینجا ترسی غریزی و خطاکار به یاری مرگ می‌شتابد . آب به چشم‌ها نمی‌رسد و زخم‌پذیر می‌مانند . ترس از جایی فرا می‌رسد که درست در همان جا باید نابود شود . ترسیدن از آبی که شستشو در آن مایه‌ی رویین‌تنی است . در اینجا ترس برادر مرگ است و مرگ همزاد ناگزیر عالم وجود». (همان،ص ۲۴)

او پهلوانی است که خونش بلای جان قاتل خواهد شد و رستم دلیری است که اگر کشته شود زابلستان و دودمانش بر باد خواهد رفت . رستم تمامیت ارضی یک تمدن است و اسفندیار وسیله ی نیکویی است که برای هدفی شوم قربانی می شود .

فرزانه توس، داستان را با توصیفی از بهار که مظهر رستخیزی طبیعی است می آغازد اما بهاری که غم از شاخ و برگش می ریزد بهاری که بیانگر وقوع حادثه ای خونین است .

کنون خورد باید می خوشگوار

که می بوی مشک آید از جویبار

هوا پر خروش و زمین پر ز جوش

خنک آنک دل شاد دارد بنوش

درم دارد و نقل و جام و نبید

سر گوسفندی تواند برید

مرا نیست فرخ مر آنرا که هست

ببخشای بر مردم تنگدست

همه بوستان زیر برگ گل است

همه کوه پر لاله و سنبل است

به پالیز بلبل بنالد همی

گل از ناله ی او ببالد همی

چو از ابر بینم همی باد و نم

ندانم که نرگس چرا شد دژم

شب تیره بلبل نخسبد همی

گل از باد و باران نجنبد همی

بخندد همی بلبل از هر دوان

چو بر گل نشیند گشاید زبان

ندانم که عاشق گل آمد گر ابر

که از ابر بینم خروش هژبر

بدرد همی باد پیراهنش

درفشان شود آتش اندر تنش

سرشک هوا بر زمین شد گوا

به نزدیک خورشید فرمانروا

که داند که بلبل چه گوید همی

به زیر گل اندر چه گوید همی

نگه کن سحر گاه تا بشنوی

ز بلبل سخن گفتن پهلوی

همی نالد از مرگ اسفندیار

ندارد بجز ناله زو یادگار

اسفندیار فرزند گشتاسب پادشاه است . پدرش مردی است ظالم . او برای تصاحب حکومت هفت خان بلا را پشت سر می گذارد اما با خُلف وعده ی پدر مواجه می شود. اسفندیار حکومت را برای برقراری عدل می خواهد و سر انجام بر سر این سودا جان خویش را قربانی می سازد زیرا گشتاسب او را به جنگ کسی می فرستد که طبق نظر پیشگویان مرگش به دست اوست و او کسی جز رستم نیست .

اسفندیار رویین تنی است که تنها از ناحیه ی چشم آسیب پذیر است. فردوسی به خواننده ی خویش می فهماند که اسفندیار نمودی از ایدئولوژیی مذهبی است. ایدئولوژیی که علیرغم تقدسش فاقد چشم بصیرت است. تنها هدف را می کاود و یک راه را بر می گزیند و چنین آرمانی ؛ آسیب پذیر است . آرمانی که مبنای عمل آن کُنشهای غیرمنطقی است

چنین کنشی در تقسیم بندی انواع کنشهای اجتماعی از نظر «ماکس وبر» در رده ی «کنشهای عاطفی» -که بیانگر احساسات کنشگر است - قرار می گیرد. در کنشهای عقلانی، «هم هدفی که فرد به دنبال آن است و هم راههایی که برمی گزیند، بر اساس اصولی بخردانه و عقلانی که مورد قبول و مشروعیت حقوقی جمع قرار گرفته است ، شکل می گیرد...سوگیری ارزشی (کنش ارزشی) زمانی است که اهداف، عقلایی و بخردانه و ارزشمند هستند، اما راههای انتخابی برای رسیدن به اهداف عقلانی نیستند.» (ابوالحسن تنهایی،حسین، ۱۳۷۴،ص ۲۹۲ ) « این نوع کنش ناشی از تمایلات خاص و وضعیت احساسی شخص است» .(وبر،ماکس، ۱۳۸۴،ص۵۲)

بررسی تجلیات رفتاری اسفندیار بیانگر این امر است که نه هدف وی (دست بسته بردن رستم به پیشگاه گرشاسب) و نه راه نیل به این هدف (مبارزه با رستم) هر دو عقلانی نمی باشند و تنها برخاسته از احساسات شدید او هستند احساساتی که دارای رنگ و بوی مذهبی می باشند.

« اسفندیار شاهنامه از یک نظر چون گشتاسپ اوستاست : بزرگترین مجاهد آیین زرتشت که با جان خود خطر می‌کند و دین بهی را می‌گسترد . چون گشتاسپ دعوت زرتشت را اجابت کرد، ارجاسپ پندنامه‌ای به وی نوشت که یا دست از این دین بشوی و «زمین کشانی و ترکان و چین» تو را باشد و یا به ایران لشکر خواهم کشید و :

زمین را سراسر بسوزم همه

کتفتان به ناوک بدوزم همه

گشتاسپ بزرگان و موبدان را فرا می‌خواند و می‌پرسد که پاسختان چیست ؟ و پسر :

همان چون بگفت این سخن شهریار

زریر سپهدار و اسفندیار

کشیدند شمشیر و گفتند اگر

کسی باشد اندر جهان سر به سر

که نپسندد او را به دین آوری

سر اندر نیارد به فرمان بری

به شمشیر جان از تنش بر کنیم

سرش را بدار برین بر کنیم

و جنگ در می‌گیرد و ارجاسپ می‌گریزد . نخستین جنگ و پیروزی اسفندیار مذهبی است . پس از آن اسفندیار در راه دین « از روم و هندوستان و دریا و تاریکی» می‌گذرد . به پایمردی او آتش زرتشت در گنبدان دژ افروخته می‌شود . همه دین بهی می‌پذیرند و « جهانی فروزنده چون بهشت» پدید می‌آید .اسفندیار چون از بند پدر آزاد شد با خدا پیمان کرد که پس از پیروزی « صد آتشکده در جهان بر پا کند و همه‌ی بی رهان را به راه دین آورد »(مسکوب، شاهرخ، ۱۳۷۷،ص ۲۶)

«اسفندیار درختی است که شیره‌ی حیاتی آن ایمان است و طبیعت این شیره‌ی گیاهی چنان است که هر چه بیشتر این درخت تناور را برویاند ، آنگاه که طوفان فرا می‌رسد دیگر این درخت نمی‌تواند راهی بجوید و بماند. بلکه در معرض بادهای بنیان کن است و چون فقط رو به فراز دارد از علفهای نرم و خمنده زخم‌پذیرتر است»(همان ،ص ۳۱)

اسفندیار مقدس بیش از آنکه عقلانی بیندیشد اسیر کنشهای عاطفی خویش است از این رو در برخورد با واقعیات اجتماعی پیش از آنکه حسابگرانه بیندیشد احساساتی عمل می نماید .

«کتایون می‌داند که پدر به خاطر پسر از پادشاهی کناره نخواهد کرد و دلش گواهی می‌دهد که جنگ با رستم خطری سهمناک است پس فرزند را پند می‌دهد که از این کار در گذر و اسفندیار می‌داند که چنین نبردی ناسزا و ستمکار است و خود این را به گشتاسپ گفته است . ولی با این همه به جای تفکر و تأمل در پاسخ بی درنگ به مادر دشنام می‌دهد . در گفتگوی بعدی که آرام‌تر است و مجالی برای اندیشیدن دارد به کتایون می‌گوید :

همان است رستم که دانی همی

هنرهاش چون زند خوانی همی

نکوکار تر زو به ایران کسی

نیابی و گر چند پویی بسی

چو او را ببستن نباشد روا

چنین بد نه خوب آید از پادشا

و لیکن نباید شکستن دلم

که چون بشکنی دل ز جان بگسلم

این سخن آن هم از مردی که هفت خان را پس پشت نهاده ، کودکانه می‌نماید . اما اسفندیار حقیقت وجود خود را به درستی آشکار می‌کند . در او فرمانروای زندگی قلب است نه مغز ، احساس است نه اندیشه . چون دل به نیرنگ پادشاه سپرد ، جنگ با رستم را پذیرفت و آهنگ رفتن کرد . دیگر نه اندرزهای مهربان مادر می‌تواند از این کار شوم فرجام بازش دارد و نه پندهای خردمندانه‌ی برادر . شتابان به پیش می‌تازد و حتی هشدار روزگار را به چیزی نمی‌گیرد . بر سر دو راهی سیستان و گنبدان دژ ، شتری که پیشاپیش کاروان است می‌نشیند و هر چه می‌کنند از جا نمی‌جنبد . اسفندیار به این فال بد دل نمی‌دهد و شتر را می‌کشد

همی رفت تا پیشش آمد دو راه

فرو ماند بر جای پیل و سپاه

شتر آنک در پیش بودش بخفت

تو گفتی که گشته است با خاک جفت

جهانجوی را آن بد آمد به فال

بفرمود کش سر ببرند و یال

بدان تا بدو باز گردد همی

نباشد بجز فرّه ایزدی» (همان، ص ۳۰)

همانگونه که از علائم پیش از فوران آتشفشان می توان وقوع حادثه را پیش بینی نمود بسیاری از وقایع اجتماعی بیانگر حدوث اتفاقاتی در آینده اند.لذا می توان با تدبیر به کنترل بحرانها پرداخت اما اسفندیار وقعی به تجلیات پدیده ها نمی نهد و فرجام چنین تفکری نیز مشخص است.

«چنین مردی [اسفندیار] به مصلحت زندگی خود نمی‌اندیشد و از خرد خویشتن‌بینی و عاقبت‌اندیشی نصیبی ندارد و گر نه هوس بستن دستهای یل زابلستان را در سر نمی‌پخت . بدین سان او جوانی است خام و « بی خرد» اما در عوض دارای جوهری برتر و آنسوی معیارهای فردی تنگ مایه و معمول که در واقعیت زندگی روزانه صادق است ....

هر نگاهی به اطراف و جوانب ، هر درنگی و تأملی از شتاب ناگزیر کسی که دل به چنین رسالتی سپرده می‌کاهد . به همین سبب خصلت مردی با این نهاد یکدنده و یک جهته سر راست و برنده است » (همان ،ص ۲۹)

هنگامی که لشگر اسفندیار به زابلستان می رسد رستم او را از کارزار نهی می کند و به صلح فرا می خواند .

نشینیم و گفتار فرخ نهیم

و از آن پس یکی خوب پاسخ دهیم

اما شاهزاده ی جوان سر باز می زند .

تو ین بی در نظریه ی کشاکس و پاسخ ( Challenge and Response ) می گوید : « هر جامعه در مسیرخود با رشته ای از حوادث رو برمی گردد این حوادث ممکن است طبیعی باشند مانند زلزله سیل و خشکسالی و آتشفشان و … ، ممکن است ماهیتی اجتماعی داشته باشد چون جنگ و بحران اجتماعی . توین بی بر سخن خود می افزاید که : اگر در شرایط بحرانی یک تمدن بتواند به این بحران پاسخی مقتضی و کافی بدهد نه تنها از خطر دور می ماند بلکه گامی هم در جهت تکامل بر می دارد و اگر قادر به چنین کاری نباشد راه قهقرا پیش می گیرد . (یوسفیان ، جواد، رونق شماره ۷ )

رستم درصدد آن است که به بحران موجود پاسخی مناسب دهد اما ا سفندیار سرکشی می کند . حتی آنجا که رستم به او می گوید اگر : تشنه ی خون ریختنی بیا تا لشگریان هر دو سوی با هم بجنگند و ما نظاره کنیم .

بگو تا سوار آورم زابلی

برزمند با جوشن کابلی

و اسفندیار پاسخ می دهد :

مبادا چنین هرگز آیین من

سزا نیست این کار در دین من

که ایرانیان را به کشتن دهیم

خود اند جهان تاج بر سر نهیم

رستم پاسخی دیگر به بحران می دهد اما تیرش به سنگ می خورد او خواهان بقای اصل و اصلاح در فرع است و به عبارتی رفُرم را می طلبد اما اسفندیار خواستار خود رستم است خواهان هدفی دست نایافتنی

که گوید برو دست رستم ببند

نبندد مرا دست چرخ بلند

که گر چرخ گوید مرا کان نیوش

به گرز گرانش بمالم دو گوش

من از کودکی تا شدستم کهن

بدین گونه از کس نبردم سخن

او می خواهد بنیاد را به تسخیر خویش در آورد و به تعبیر پارسونز خواستار «تغییر ساختی » است. تالکت پارسونز جامعه شناس آمریکایی- تغییرات اجتماعی را در دو رده ی زیر قرار داده است:

۱) در مورد اول ، بدون اینکه در سیستم اجتماعی دگرگونی حاصل شود، تعادل موجود جای خود را به تعادل جدیدی می دهد. به عبارتی دیگر سیستم به صورت یک مجموعه باقی می ماند . این تعادل جدید به دنبال تغییراتی دز بعضی از قسمتهای سیستم با خرده سیستمها رخ می دهد . پارسونز عقیده دارد که دگرگونی در تعادل پدیده ای است عادی و دایمی در حیات سیستم اجتماعی.

۲) چنانچه نیروهای مؤثر در دگرگونی بسیار قوی باشند و چنانچه فشاری که از خارج و داخل بر سیستم اثر می گذارد نیرومند باشد، تغییری که حادث می شود از تغییر تعادل بکلی متفاوت است، به صورتی که باعث دگرگونی عمیق در کل سیستم می گردد و این تفییر را «تغییر ساختی» می نامد. ( روشه، گی، ۱۳۷۰، ص ۲۲)

اسفندیار می خواهد که رستم را دست بسته به دربار گشتاسب روانه سازد و این امر برای رستمی که به خاطر« نام»‌ از فرزند خویش نیز گذشته است به معنی نابودی است. به مفهوم برافکنده شدن بنیاد است . و اسفندیار نیز خواهان چنین «تغییر ساختی» و بنیادی است. و از آنجا که تغییرات بنیادی – نظیر انقلابات – با خونریزی همراهند، رستم خویش را برای نبردی نابرابر و خونین آماده می سازد. زیرا اسفندیار اهل تعامل و رایزنی نیست. وی تجلی نوعی «انسداد اجتماعی» است.

اسفندیار نمودی از جامعه ای است که هرگونه تعامل و مبادله بین جوامع را نفی می کند و جامعه ای که در آن مبادله مردود شمرده شود جامعه ای است ایستا که فاقد پویایی لازم است :

به ایوان رستم مرا کار نیست

ورا نزد من نیز دیدار نیست

«سازمان اجتماعی طی پویش مبادله ای در سطح جامعه یا گروه یا نهاد تشکیل می گردد. معمولاً در مورد روابط ساخت یافته گروه این پویش مطرح می شود که اگر داد و ستدد یا مبادله مهمترین اصل برقراری روابط اجتماعی است این داد و ستدد بر چه مبنایی استوار است؟

در پاسخ باید گفت برای مبادله میزان معیارهایی ایجاد می شود که طبق آن مبادله انجام می شود و همراهی آن هزینه های نسبی مبادله می شود که به تأیید اجتماعی یا احترام می انجامد و در میان اعضاء و گروه آشکار می گردد. بنابر این باید بر ساخت گروه که موقعیت قابل پیش بینی را در بر می گیرد توجه شود. این موقعیت توسط اعضاء و بر حسب اهمیت نسبی دو عضو تعیین می شود یعنی ساخت گروه از لحاظ نقش درونی نیروهایی که منشاء فردی دارند باید مورد نظر قرار گیرد. (توسلی،غلامعباس، ۱۳۸۵، ص۴۱۴)

کنشهای ما بین رستم و اسفندیار بیانگر آن است که تأیید اجتماعی یا احترام متقابل آنان به حداقل ممکن کاهش یافته است. در این حالت دو ساختار دارای تمایز یافتگی گشته و به پیروی از آن فضای میان کنشی آنان بر اساس تفاهم شکل نخواهد گرفت و اینجاست که مبادله ای صورت نخواهد گرفت و ستیز ناسازها جایگزین کنشهای عقلانی می گردد.

ستیز ناسازها در میانه ی رستم و اسفندیار بازتابی فزونتر و رنگی تندتر دارد. پیوند آن دو با یکدیگر آمیزه ای است از دو ناساز «پیوستگی» و «گسستگی» ، «مهر» و «کین» ، «دوستی» و«دشمنی» ، «ستایش» و «نکوهش» ، «نوش» و «نیش».

از نخستین دیدار پس از آنکه دو پهلوان یکدیگر را به مهر در بر می گیرند، و هریک پر شور ، زبان به آفرین دیگری می گشاید، کشاکش و ستیز در سخن آغاز می شود. «رستم» ، «اسفندیار» را به «خوان» خویش فراخوانده است؛ «اسفندیار» نپذیرفته است و از بند سخن در میان آورده است . «رستم» خشمگین و دل آزرده، آینده ای تاریک را پیش می بیند!

دو گردنفرازیم ، پیر و جوان

خردمند و بیدار دو پهلوان

بترسم که چشم بد آید همی

سر از خواب خوش بر گراید همی

همی یابد اندر میان دیو راه

دلت ک‍ژ کند از پی تاج و گاه

بهروز سپیدنامه

منابع :

- ابوالحسن تنهایی،حسین(۱۳۷۴)، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی، مشهد: مرندیز

- اسکیدمور، ویلیام (۱۳۷۲) ، تفکر نظری در جامعه شناسی، (ترجمه: علی محمد حاضری و همکاران)، تهران: کیهان

- توسلی، غلامعباس (۱۳۸۵)، نظریه های جامعه شناسی..تهران : سمت

- حمیدی، بهمن (۱۳۷۵)، سه گفتار در باره ی شاهنامه فردوسی. تهران : توسعه

- خبره زاده، علی اصغر (۱۳۵۲)، گزیده ای از ادب فارسی تهران :زمان

- روشه، گی(۱۳۷۰)، تغییرات اجتماعی. (ترجمه: منصور وثوقی)، تهران: نی

- ریتزر، جرج، ( ۱۳۷۴)، نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر. (ترجمه: محسن ثلاثی) ، تهران:علمی

- کزازی، میر جلال الدین (۱۳۶۸)، از گونه ای دیگر. تهران: مرکز

- عبادیان، محمود و همکاران(۱۳۶۹)، در پیرامون رستم و اسفندیار. تهران:جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران

- عبداللهی، محمد (۱۳۶۸)، جزوه نظریه‌های جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی

- وبر،ماکس (۱۳۸۴)،اقثصاد و جامعه.( ترجمه: دکتر عباس منوچهری و همکاران)، تهران: سمت

- مسکوب، شاهرخ(۱۳۷۷)، مقدمه ای بر رستم و اسفندیار. تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

- یوسفیان، جواد، نگاهی به فردوسی، رونق، سال اول، شمارة ۷

---