سه ماه پس از تسونامی

واژهٔ تسونامی Tsunami یک لغت ژاپنی به معنای ”موج سهمگین بندرگاه“ است و ترجمهٔ آب لرزه در فارسی برای آن بی مناسبت نیست

گاهی این امواج را به امواج حاصل از جزر و مد نسبت می‌دهند، ولی در واقع این امواج ارتباطی به جزر و مد ندارد. این امواج معمولاً در اثر حرکت گسل بستر زمین زیر دریا و یا در اثر رانش زمین و یا در اثر آتشفشان‌های زیر دریائی ایجاد می‌گردد. بنابراین تمام علل تسونامی را علل زمین‌ساختی تشکیل می‌دهند.

خطر تسونامی عمدتاً برای مناطق ساحلی دریاها و اقیانوس‌ها است و علت اصلی این پدیده حرکت و جابه‌جائی بخش عظیمی از آب است. به‌ویژه وقتی گسل منشاء زلزله در داخل دریا و اقیانوس باشد (نظیر بخش قابل توجهی از زلزله‌های ژاپن) و به‌خصوص اگر مؤلفه قائم حرکت گسل زیاد باشد، امواج بسیار بلندی از آب (گاهی تا چندین‌متر) به سمت ساحل هجوم می‌برد و پس از پیشروی در ساحل در نهایت به دریا برمی‌گردد و همه‌چیز را با خود به دریا می‌آورد.

چگونگی پدید آمدن تسونامی

هنگامی که به‌دلیل یکی از علل زمین‌ساختی، به‌عنوان مثال بستر زمین زیر دریا در امتداد لبهٔ ساحل در اثر حرکت یک ”گسل معکوس“ می‌لغزد (موارد متعددی از آن در ساحل اقیانوس آرام اتفاق می‌افتد)، کف دریا یا اقیانوس ناگهان فرو رفته و سطح زمین به آرامی بالا می‌آید. در نتیجه یک ضربهٔ آبی در محل فرورفتگی ایجاد می‌گردد و از آنجائی که حجم زیادی از آب در محل فرورفتگی متمرکز می‌شود، بنابراین سطح آب در محل فرورفتگی بلندتر از سطح مناطق اطراف می‌شود. این حجم بالای آب متمرکز شده از روی محل فرورفتگی شروع به حرکت می‌کند و به سمت ساحل می‌آید. در نتیجه یک ضربهٔ آبی شدید به ساحل وارد می‌شود که به آن تسونامی گفته می‌شود.

از آنجائی که تسونامی طی مراحل ذکر شده به وقوع می‌پیوندد، لذا بروز آن بلافاصله پس از وقوع زلزله نیست و ۱۰ الی ۱۵ دقیقه طول می‌کشد تا امواج به سواحل برسند. این امواج در مسیر خود همه‌چیز را ویران می‌کند. سپس فروکش کرده و بازگشت می‌نماید و باعث کشیده شدن اشیاء به داخل دریا می‌گردد. این حجم آب پس از بازگشت، مجدداً در محل فرورفتگی (همان محلی که سطح دریا در آن گود شده است) متمرکز می‌شود. این مراحل طی دفعاتی تکرار می‌گردد و تسونامی مجدداً به سمت ساحل می‌آید. مراحل دوم و سوم بازگشت امواج ۱۵ الی ۳۰ دقیقه بعد از بازگشت مرحلهٔ اول تسونامی رخ می‌دهند.

ویژگی‌های تسونامی

بزرگترین تسونامی گزارش شده مربوط به سال ۱۹۵۸ در خلیج لیتویا در آلاسکا است که بر اثر رانش زمین ایجاد شد و امواجی را به ارتفاع ۵۳۰ متر به‌وجود آورد. امواج تسونامی با امواج عادی دریا و اقیانوس که در اثر وزش باد حاصل می‌شود، متفاوت است. فاصلهٔ بین دو موج عادی به‌ندرت به بیش از ۳۰۰ متر می‌رسد، در حالی که فاصلهٔ بین دو موج تسونامی ممکن است به ۱۵۰ کیلومتر برسد. سرعت حرکت تسونامی نیز از امواج عادی بیشتر است. بدین‌ترتیب که سرعت حرکت امواج عادی حدود ۱۰۰ کیلومتر در ساعت بوده ولی سرعت تسونامی تقریباً مساوی با سرعت هواپیمائی جت (حدود ۸۰۰ کیلومتر در ساعت) است. برخلاف تصور عموم مردم، تسونامی یک موج بلند نیست، بلکه یک‌سری امواج بلند و سهمگین است.

اثرات مخرب تسونامی

تسونامی باعث خسارات بسیار در سواحل (اقیانوس) و وقوع سیل می‌شود سیل ناشی از تسونامی بیش از هر چیز باعث تخریب ساختمان‌ها و سازه‌های ساحلی شده، همچنین باعث تخریب مزارع و منابع کشاورزی، اقتصادی و زیرساخت‌ها می‌شود. امواج تسونامی در زمان بازگشت، پس از تخریب منابع ذکر شده، آنها را با خود به دریا می‌کشاند. سیل ناشی از یک تسونامی از منطقه‌ای به منطقهٔ دیگر تفاوت داشته و بستگی به توپوگرافی زیر دریا، شکل خط ساحلی، امواج بازگشتی و تعدیل امواج به‌وسیلهٔ جزر و مد دارد.

علت اصلی مرگ و میر ناشی از تسونامی، خفگی در آب بوده و جراحات ناشی از نخاله‌ها نیز شایع می‌باشد. افزایش شیوع مالاریا و سایر بیماری‌های همه‌گیر نیز پس از تسونامی بسیار محتمل است.

پیش‌بینی تسونامی

فقط زلزله‌هائی که در بستر زمین، زیر دریاها و یا اقیانوس‌ها (مانند دریای مدیترانه و اقیانوس آرام) رخ می‌دهند، سبب بروز تسونامی می‌شوند. در نتیجه بروز تسونامی قابل پیشگوئی و پیش‌بینی است. این امر با بررسی اینکه کانون زلزله در دریا واقع است یا نیست، ممکن می‌باشد. در صورتی‌که کانون زلزله‌ای در کف دریا باشد، احتمال وقوع تسونامی وجود دارد و اگر امکان تخمین محل کانون زلزله و بزرگی آن ممکن باشد، شدت و بزری تسونامی هم امری قابل تخمین خواهد بود. چنانچه امکان تخمین کانون زلزله در چند دقیقه ممکن باشد، امکان هشدار به ساکنین منطقه‌ای که در معرض خطر تسونامی هستند، وجود دارد.

سیستم هشدار در برابر تسونامی که پس از تسونامی سال ۱۹۴۶ در خلیج هیلو در جزایر هاوائی مورد استفاده قرار گرفت در پیش‌بینی‌ تسونامی‌های سال ۱۹۵۲ و ۱۹۵۷ در هاوائی موفقیت خوبی را از خود نشان داد و موجب به‌کارگیری این تجهیزات در آلاسکا نیز شد.

در سال‌های اخیر برخی از کشورهای حاشیهٔ اقیانوس آرام، با استفاده از امکانات و تجهیزات ماهواره‌ای و نیز کابل‌های زیردریائی، پروژه‌های جدیدی را جهت پیش‌بینی تسونامی به مرحلهٔ اجراء درآورده‌اند. به این ترتیب که پس از وقوع زلزله‌ها، به سرعت اخبار مربوط به احتمال وقوع تسونامی و شرایط مربوطه، از طریق رسانه‌های جمعی (مثل رادیو و تلویزیون) و سایر وسایل ارتباطی به اطلاع مردم، به‌خصوص در مناطق معرض خطر می‌رسد.

تسونامی در آسیای جنوب شرقی (فاجعه‌بارترین رویداد قرن)

در ساعت ۴ و ۲۸ دقیقهٔ صبح روز ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴، در سالروز زمین‌لرزهٔ دلخراش بم، زمین‌لرزه‌ای با قدرت ۹ ریشتر در آب‌های نزدیک جزیره سوماترای اندونزی به وقوع پیوست.

پس از این حادثه تسونامی سهمگینی شکل گرفت و میلیون‌ها لیتر آب با سرعتی بیش از ۷۰۰ کیلومتر بر ساعت به‌صورت امواج دایره‌ای‌شکل در شعاع محل وقوع به اطراف منتشر شد. این امواج ابتدا کشورهای جنوب شرقی آسیا از جمله اندونزی، بنگلادش، تایلند، سریلانکا، مالدیو، مالزی و هندوستان و سپس کشورهای شرق آفریقا از جمله سومالی، کنیا، تانزانیا و سیشل را به شدت مورد حملهٔ امواج سهمگین خود قرار داد. در این میان، وضعیت در کشور اندونزی وخیم‌تر گزارش شده است.

این حادثه تا کنون بیش از ۱۷۰،۰۰۰ نفر کشته و ده‌ها هزار نفر مفقود و بیش از ۵،۰۰۰،۰۰۰ نفر بی‌خانمان بر جای گذاشته است.

اثرات تسونامی اخیر در سطح منطقه و جهان

این حادثه که فاجعه‌بارترین رویداد طبیعت و زیست‌محیطی قرن نام گرفته است، نه تنها از نظر وسعت و قدرت تخریب پراهمیت است، بلکه تأثیرات بسیار زیادی را بر فرآیند زندگی عادی مردم و رکود شدید فعالیت‌های اقتصادی و تجاری در جهان به‌جای گذاشته است و موجب تغییر در سهام بورس، صنعت گردشگری و توریسم و قیمت کالاها شده است.

از همه مهمتر، شیوع بیماری‌های کشنده و واگیردار از جمله وبا، تیفوئید و پنومونی (در اثر تماس با آب‌های آلودهٔ حاصل از تسونامی) از مشکلات دیگری است که هم‌اکنون ساکنین کشورهای خلیج بنگال با آن روبه‌رو هستند. براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی حدود ۱۵۰،۰۰۰ نفر از لحاظ مسائل بهداشتی در معرض خطر قرار دارند و در صورت عدم جلوگیری از وضعیت همه‌گیری منطقه، مسئله شیوع بیماری‌های همه‌گیر به کشورهای دیگر منطقه نیز بحرانی افزون به مشکلات قبلی است.

امواج سهمگین تسونامی پس از طی هزاران کیلومتر در برخی کشورها تا حدود ۵ کیلومتر به داخل خشکی نفوذ کرده و موجب تخریب بناها، پل‌ها و راه‌های ارتباطی شده و هزاران کشتی، قایل و اتومبیل منهدم کرده کرده است. این امواج همچنین باعث قطع کابل‌های برق، آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی، آتش‌سوزی‌های وسیع، تخریب مزارع و منابع کشاورزی، از بین رفتن هزاران سند و مدرک اداری و ... گردید. بعد از وقوع این حادثه هزاران سایت خبری و امدادرسانی ایجاد شد، که به‌طور فعالانه مطالب و تصاویر مربوط به این فاجعه را در اختیار مردم دنیا قرار داده است.

امدادرسانی از سوی سازمان ملل‌متحد و آژانس‌های وابسته و نیز فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر از دقایق اولیهٔ حادثه آغاز و همچنان در جریان است.

جمعیت هلال احمر جمهوری‌اسلامی ایران تیم‌های تخصصی و نیز کمک‌هائی را به تعدادی از کشورهای منطقه ارسال نموده است. دولت جمهوری‌اسلامی ایران نیز کمکی معادل یک میلیون دلار را جهت کمک به قربانیان این حادثه اختصاص داد.

از رویدادهای مهم دیگری که بر اثر این حادثه اتفاق افتاد، می‌توان به تغییر وضعیت حرکت زمین و نیز کاهش یک ثانیه در طول مدت سال، همچنین احتمال تغییر در شرایط جوی در بعضی از کشورها اشاره کرد.