باشکوه ترین شکست تاریخ سینما

اورسن ولز هنوز ماندگار است

سقوط شرم آور اورسن ولز به دفعات مورد بحث قرار گرفته، اما او همچنان بیش از هر چهره سینمایی دیگر جذاب و الهام بخش است. چرا؟ برای اینکه هیچ کس بهتر از او نیست. می توانید بگویید اورسن ولز یک شکست بود، اما در نهایت از او بیش از هر عدد و رقمی قدردانی شده است (همین چند روز پیش خواندم خالص دارایی های جرج لوکاس پنج میلیارد دلار است). ولز در تمام عمر هیچ وقت فیلمی نساخت که سودآور باشد. او ۱۰ اکتبر ۱۹۸۵، تنها و شکسته در کلبه یی در هالیوود هیلز مرد. زندگی ولز آنقدر به هم ریخته بود که حداقل یک فیلم او- «طرف دیگر باد»- که پیش از مرگ تقریباً رو به پایان بود، همچنان ناتمام مانده است.

● چه کسی می تواند «همشهری کین» را شکست بدهد

با وجود گذشت ۲۵ سال از مرگ اورسن ولز، او هنوز در بسیاری از فیلم ها و داستان های دیگر یک شخصیت است؛ هم به عنوان یک منبع الهام و هم هشداری برای فیلمسازان جوان. فراتر از این، مجله سایت اند ساوند سال ۲۰۱۲ در ادامه کاری که از سال ۱۹۵۲ تاکنون انجام می دهد، نتایج نظرسنجی جدید خود از منتقدان و فیلمسازان درباره بهترین فیلم های تاریخ سینما را منتشر می کند. با شرایط فعلی نمی توانم تصور کنم فیلم دیگری بتواند به عنوان بهترین فیلم جایگزین «همشهری کین» او شود که ۳۰ اکتبر مجدداً در بریتانیا اکران می شود. «همشهری کین» در نظرسنجی سال های ۱۹۶۲ ، ۱۹۷۲، ۱۹۸۲ ، ۱۹۹۲ و ۲۰۰۲ در صدر فهرست بهترین ها بوده است. چه دلیلی برای ۵۰ سال صدرنشینی این فیلم هست؟ آیا دنیا از سال ۲۰۰۲ تاکنون فیلمی تولید نکرده که بتواند بر «همشهری کین» غلبه کند؛ «میلیونر زاغه نشین»، «زندگی دیگران»، «گذشته خشونت بار»؟ شاید بعضی از فیلم های قدیمی بیش از قبل محترم شناخته شوند و بتوانند از «همشهری کین» پیشی بگیرند؛ «پدرخوانده»، «سرگیجه» و «داستان توکیو»؟ من این طور فکر نمی کنم. می توانم قبول کنم نسل های جدید از اینکه باید «همشهری کین» را ببینند و گذشته را بپرستند، شکایت کنند. اگر فیلم ها هوای تازه استشمام کنند، آیا بهترین فیلم های ما نباید هرچند سال یک بار عوض شوند؟ این سوال تنها بر این تردید دامن می زند که اگر هنوز فیلمی چنین کلاسیک می تواند حاکم باشد، پس شاید فیلم ها مرده اند یا شاید هم خواب هستند.

در این بین، روح اورسن ولز با همان لبخند همیشگی به ما نگاه می کند. ذخایر او در تمام این سال ها بسیار بیشتر از چارلز فاستر کین قهرمان فیلم «همشهری کین» بوده است. انگار چیزی بیش از پول برای وی اهمیت داشته است. ولز کاریزمای هولناک و جذابیتی خطرناک داشت. البته که ما ولز را به عنوان یک بازیگر هم می شناسیم، چیزی که درباره دی دبلیو گریفیث، جان فورد، پرستن استرجس و خیلی های دیگر نمی توان گفت. اما رنگ و بوی او همچنان ماندگارتر است؛ تنها معدودی از شهروندان قرن بیستم هنوز چنین نشان ماندگار دارند. ما او را- چه در نقش هری لایم در «مرد سوم» و چه به نقش کین در «همشهری کین»- می بینیم و در عین حال می شنویم.

● یک اعجوبه تمام عیار

شاید پذیرش این مساله برای یک علاقه مند سینما دشوار باشد، اما بعضی از کارگردان های سینما آدم هایی ملال آور هستند، برای اینکه فراتر از فیلم های خود زندگی دیگری ندارند. یکنواختی مارتین اسکورسیزی بودن یا آلفرد هیچکاک بودن به یک نوع حبس می ماند. ولز در مسیرهای متفاوتی حرکت کرد؛ به عنوان بازیگر، فردی تئاتری، روح رادیو، یک شعبده باز، مردی که همه چیز می داند و همه را خودش یاد گرفته است، یک مسافر، یک قصه گو در سطح جهانی و حتی فردی سیاسی (او متن سخنرانی های فرانکلین دلانو روزولت رئیس جمهوری امریکا را می نوشت و حتی خودش می توانست در دهه ۱۹۴۰ یک رقیب باشد).

ولز چنان اعجوبه یی بود که زندگینامه نویسان همیشه مجذوب او بوده اند. خیلی ها از جمله پیتر نابل، فرانک برادی، باربارا لیمینگ، چارلز هایام، جوزف مک براید، جاناتان رزنبام و خود من کتاب هایی درباره ولز نوشته اند. پیتر باگدانوویچ مصاحبه یی در حد یک کتاب با او دارد و کتاب دوجلدی سایمن کالو هم هست که مدعی است تمام حرف ها را درباره او زده است. همچنین تحقیقات بسیاری در مورد ولز انجام شده که بعضی از آنها تنها به خاطر شیوه یی که او برای اشاره کردن به خودش داشت، با زندگی تداخل پیدا می کند. وظیفه یک تازه کار این است که چارلز فاستر کین «همشهری کین» را نسخه یی از ویلیام راندولف هرست (غول مطبوعات امریکا) یا دیگر اشخاص متنفذ ببیند. جالب تر این است که او را نسخه یی هشداردهنده از جرج اورسن ولز بدانیم.

● من و اورسن ولز

اما مساله تنها زندگینامه و نوشته های نقادانه نیست. اورسن ولز یک شخصیت شده است. «من و اورسن ولز» فیلم جدید ریچارد لینک لیتر که ۴دسامبر اکران می شود، داستان بازیگری جوان است که ولز (با بازی کریستین مکی) را می بیند و قرار می شود در اجرای صحنه یی «سزار» در سال ۱۹۳۷ نقش آفرینی کند. «من و اورسن ولز» به گروه فیلم هایی اضافه می شود که از زمان مرگ ولز تاکنون ساخته شده است.

بنجامین راس سال ۱۹۹۹ فیلم «آر کی او ۲۸۱» را با بازی لیو شرایبر ساخت که درباره روند ساخت «همشهری کین» است. تیم رابینز همان سال آنگس مک فادین را به نقش ولز در فیلم «گهواره تکان می خورد» کارگردانی کرد که درباره دردسرهای به صحنه بردن نمایشی به همین نام در مرکوری تیه تر بود. وینسنت دونافریو هم سال ۱۹۹۴ در «ادوود» تیم برتن در نقش ولز حضوری کوتاه داشت و بسیاری از صاحب نظران نقش آفرینی او را بهترین تصویر از ولز می دانند. نکته قابل توجه اینکه ولز در این فیلم ها جوان و کمی چاق است، اما خیلی فربه نیست.

او برای هواداران خود حکم یک قهرمان را دارد. ولز سال های ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۲ روزی ۲۰ ساعت کار می کرد، دو برابر حالت عادی غذا می خورد، خوشگذران بود و در مجموع طوری زندگی می کرد که انگار فردایی نیست. او همزمان همه جا کار می کرد، در رادیو، روی صحنه و در همان حال خود را برای بزرگ ترین فیلم خود آماده می کرد. ولز چهره باابهت زندگی امریکایی بود؛ نوعی توهین به هالیوود آن هم به شکلی که برابر با قرارداد اختیار تام داشت.

خیلی ساده می توان درک کرد کارگردان های امریکایی، از باگدانوویچ گرفته تا استیون اسپیلبرگ، پل تامس اندرسن و استیون سودربرگ تا چه حد تحت تاثیر این شخصیت متظاهر بودند. خیلی از فیلمسازان جوان اگر در زندگی خود احساس ترس، ترحم یا شکست داشته باشند، قطعاً بار دیگر به یاد ولز می افتند. ولز تنها پسر سرگردان نیست. او فاستاف فیلم «ناقوس ها در نیمه شب» یا کوئینلان «نشانی از شر» است. در عمق جاذبه ولز این سوال مطرح می شود که چطور فردی چنین خلاق می تواند تا این حد خودویرانگر باشد؟

● حکایت عقرب و قورباغه

هرچند اورسن ولز عامدانه خود را با دقت بررسی می کرد، اما شواهد چندانی نیست که نشان بدهد او توصیه پذیر است، حتی زمانی که مشخص شده بود پرخوری باعث مرگش خواهد شد. (ولز هنگام مرگ تنها ۷۰ سال داشت، در حالی که اوایل دهه ۱۹۲۰ هالیوود از او به عنوان یک تایرون پاور جدید استقبال کرده بود،) زمانی که بحث خودویرانگری می شد، ولز دوست داشت داستان عقرب و قورباغه را تعریف کند؛ عقرب از قورباغه خواهش می کند او را با خود از روی نهر رد کند. قورباغه به عقرب اعتماد ندارد، اما عقرب می گوید؛ «اگر من تو را نیش بزنم، تو می میری و من غرق می شوم.» آنها با هم راهی می شوند. در میان راه عقرب قورباغه را نیش می زند. او فریاد می زند؛ «چرا؟ چرا این کار را کردی؟ الان هر دو می میریم.» عقرب می گوید؛ «می دانم، اما شخصیت من این است.»

در سال های ۱۹۵۰ و همزمان با تقدیر منتقدان فرانسوی از سینمای امریکا، ولز برای آنها یک قهرمان مطرود بود. نه سازنده فیلم های بزرگ، بلکه یک عقرب، نابغه در انتظار تحسین. در فیلم «روز برای شب» یا «شب امریکایی»

- تجلیل فرانسوا تروفو از فیلمسازی- شخصیت کارگردان با بازی خود تروفو دائم خواب می بیند پسری کوچک است که یک شب به سینمایی می آید که در آن «همشهری کین» به نمایش درمی آید، اما در سینما قفل است و پسر به زحمت عکس هایی از فیلم را می دزدد. این شاید شاعرانه ترین ادای احترام به ولز در دنیای سینما باشد. برای یک نسل در سراسر دنیا، او نور و «همشهری کین»، فیلم بود. نمایش فیلم در سال ۱۹۴۱ کاملاً ناموفق بود و تا پیش از آنکه در فهرست سال ۱۹۵۲ سایت اند ساوند قرار بگیرد، کمتر کسی آن را می شناخت. اما سال ۱۹۶۲ در صدر فهرست قرار گرفت و هنوز هم حکمفرمایی می کند.

در نهایت ولز یک مطرود سرکش بود که پول خود را از هر راهی که می توانست، به دست می آورد. به همین دلیل است که «موانع قانونی» تاکنون مانع نمایش «طرف دیگر باد» بوده است. اما خیلی سخت نگیرید. هنوز می توانید «امبرسن های باشکوه»، «نشانی از شر»، «محاکمه»، «مکبث»، «اتللو»، «ناقوس ها در نیمه شب»، «آقای آرکین»، «بانویی از شانگهای» و «داستان ابدی» را ببینید که هیچ کدام عالی نیستند، اما اگر در ۲۵سالگی فیلمی عالی ساخته باشید، زود بزرگ می شوید و پی می برید عیب داشتن به نوعی از شکوه بهتر است. اگر اورسن ولز «همشهری کین» را نساخته بود، یک پدیده می شد، اما او این فیلم را ساخت و این همه بچه برای ما برجا گذاشت. بچه های واقعی ولز به ما می گویند او زندگی سخت و اندوهناکی داشت. افسوس.

اما این یادتان باشد؛ اورسن ولز سال ۱۹۸۵ در تنهایی مرد و گزارش های موجود از غمگین بودن او خبر می دهد، اما غم واقعی این است که پنج میلیارد دلار پول داشته باشی و ندانی با آن چه کار کنی.

منبع؛ گاردین

دیوید تامسن

ترجمه؛ علی افتخاری