ماریو بارگاس یوسا و هنر رمان

صدایش گرم و لحنش تشویق آمیز بود, آنچه می گفت بی آنکه از سر بگذرد به دل می نشست و حتی برای آدمی مثل جوائو گندهه که ذهن فاسدی داشت همچون مرهمی بود که زخم های کهنه و بدخیم را مداوا می کرد

«صدایش گرم و لحنش تشویق آمیز بود، آنچه می گفت بی آنکه از سر بگذرد به دل می نشست و حتی برای آدمی مثل جوائو گندهه که ذهن فاسدی داشت همچون مرهمی بود که زخم های کهنه و بدخیم را مداوا می کرد. جوائو میخکوب شده بود و به سخنانش گوش می داد، انگار آنجا ریشه دوانده بود، حتی مژه نمی زد و آنچه می شنید و آهنگ صدایی که آن واژه ها را ادا می کرد تا مغز استخوان بر او تاثیر می گذاشت. گاه اشکی که در چشمانش جمع می شد، پیکر قدیس را تار و محو می کرد. وقتی مرد به راه خود رفت، جوائو مانند حیوانی رمنده از فاصله دور به تعقیب او پرداخت.» (جنگ آخرالزمان)

رمان تاریخی «جنگ آخرالزمان»، چهارمین اثر داستانی ماریو بارگاس یوسا که در سال ۱۹۸۱ منتشر شد، با الهام از رویدادی در اواخر قرن ۱۹ در برزیل شکل گرفته است. در این رمان گروهی از تهیدستان علیه حکومت دست به شورش می زنند. در ابتدا کشیشی افراطی که به «وکیل» شهرت دارد، در میان حاشیه نشینان پیروان بسیار می یابد و همان ها هستند که در پی شورش و محاصره شهر توسط نیروهای حکومت مدت ها مقاومت می کنند. یوسا در این رمان به تمایل بشر به خشونت آرمانی، افراطی گری و فاجعه آفرینی به دست انسان می پردازد. اما او بر این باور است که نویسنده باید از درس اخلاق و اندرزگویی بپرهیزد و هدف های هنری را قربانی تبلیغات ایدئولوژیک نکند.

یوسا (متولد ۱۹۳۶) که رمان نویس، نمایشنامه نویس، روزنامه نگار، منتقد ادبی و یکی از برجسته ترین نویسندگان اسپانیولی زبان است، نویسندگی را در اروپا آغاز کرد، اگرچه زمینه اجتماعی بسیاری از رمان های او کشور زادگاهش پرو را دربرمی گیرد. او از آغاز بسیاری از فنون آوانگارد را برای بازسازی «دنیای واقعی» به کار برد، در حالی که به سنت اعتراضی و انتقادی رمان نویسان زادگاهش وفادار ماند و در آثارش از فساد سیاسی، مردسالاری، نژادپرستی و سرکوب پرده برداشت.

یوسا در سال ۱۹۵۹ پس از نوشتن رساله یی درباره آثار گارسیا مارکز، از دانشگاه سن مارکوی مادرید درجه دکترا دریافت کرد و سپس همراه با نویسندگانی چون گارسیا مارکز، کارلوس فوئنتس و خولیو کورتاسار با هدف احیای رمان امریکای لاتین به نوشتن پرداخت. نخستین رمانش را در ۲۶سالگی به چاپ رساند. این رمان که «زمان قهرمان» نام داشت، از ابتدا با استقبال فراوان روبه رو شد. بارگاس یوسا که بسیاری از جوایز ادبی بین المللی را به دست آورده، بر این باور است که «شیاطین» فردی، اجتماعی و تاریخی است که به رمان معنا می بخشد، در حالی که هنگام نگارش وسواس های ناخودآگاه نویسنده به تم های اصلی او بدل می شوند.

اما یکی از وسواس های یوسا درگیری های پدران و پسران است. در رمان «خاله جولیا و سناریو نویس» که تا حدودی به زندگینامه شخصی یوسا شباهت دارد، پدر مستبد نویسنده یی به نام ماریتو واگیتاس پسرش را تهدید به مرگ می کند. ماریتو می خواهد با خاله جولیا، زنی زیرک و دلربا که از او مسن تر است، ازدواج کند، و از آنجا که فقط هجده سال دارد، بنا بر قوانین پرو ازدواجش بدون موافقت پدر غیرقانونی است. البته پدر عاقبت با این وصلت موافقت می کند. مدتی پس از انتشار این رمان خاله جولیا (همسر اول یوسا) پاسخی به آن نوشت که بار دیگر رمان و زندگی نویسنده آن را مطرح کرد. یوسا در ۱۹سالگی با خواهر همسر دایی خود که ۱۳ سال از او بزرگ تر بود ازدواج کرد و ۹ سال بعد از او جدا شد. از رمان «خاله جولیا و سناریونویس» که یکی از مهم ترین نمونه های کاربرد زبان و تصویرپردازی های مردمی در ادبیات به شمار می آید در سال ۱۹۹۰ فیلمی به نام «فردا با ما باش» در هالیوود ساخته شد.

در آثار داستانی یوسا علاوه بر تجربه های شخصی تم های گوناگونی همچون ریشه های شرارت و رفتارهای غیرعقلایی، شورش و سرکوب، تلاش های فردی برای رسیدن به آزادی در فضای سرکوب، عشق و اروتیسم و... نیز به چشم می خورد، اما رمان های تاریخی و واقع گرا که به مسائل اجتماعی - سیاسی می پردازند، مهم ترین آثار اولیه این نویسنده را تشکیل می دهند. کتاب «گفت وگو در کاتدرال» که در سال ۱۹۶۹، وقتی او ۳۳ سال داشت منتشر شد، شرایط اجتماعی پرو طی حکومت مانوئل اودریا را برملا می سازد. این رمان ماجرای سانتیاگو زاوالا، پسر یک وزیر در گفت وگو با راننده اش به نام آمبروزیو است که در میخانه یی به نام «کاتدرال» صورت می گیرد.

سانتیاگو می خواهد درباره دست داشتن پدر در قتل یکی از افراد مشهور مافیای پرو به حقیقت پی ببرد. عاقبت سانتیاگو با پیوستن به یک گروه چپگرا علیه جو خفقان آور و سرکوب های دولتی سر به شورش برمی دارد. یوسا در این رمان با نمایاندن چگونگی کنترل و نابودی انسان ها توسط حکومت های مستبد به دوران دیکتاتوری مانوئل اودریا که تا سال ۱۹۶۸ رئیس جمهور پرو بود، اشاره می کند. یک سال پس از انتشار این رمان یوسا رهسپار اسپانیا شد و در بارسلون اقامت گزید، اما پنج سال بعد به تبعید خودخواسته اش پایان بخشید و به کشورش بازگشت (دیکتاتوری نظامی که در سال ۱۹۶۸ با کودتای ژنرال برمودس در پرو آغاز شده بود در ۱۹۸۰ به پایان رسید). او در سال ۱۹۷۷ به ریاست انجمن بین المللی قلم برگزیده شد و برای سخنرانی در کنفرانس های بین المللی به سلسله سفرهایی پرداخت.

اگرچه وقایع بسیاری از آثار اولیه یوسا در کشورش پرو جریان می یابد، چشم انداز رمان های بعدی را سایر کشورها تشکیل می دهند، به طوری که «جنگ آخرالزمان» در برزیل، و «سور بز» در دومینیکن روی می دهند. شاید موفقیت رمان «جنگ آخرالزمان»- که برخی آن را مهم ترین اثر او می دانند - بود که موجب شد نویسنده ۲۰ سال بعد بار دیگر رمانی تاریخی بنویسد. این بار نیز یوسا در «سور بز» زندگی و حکومت رافائل تروخیلو دیکتاتور جمهوری دومینیکن را زمینه اثر خود قرار داد و رویدادهای ۳۱ سال حکومت وی را پی گرفت. در این رمان جذاب و پرکشش از جمله شاهد سرکوب شدید مخالفان و وقایعی که به ترور تروخیلو منتهی می شود، خواهیم بود. در سال ۱۹۹۰ بارگاس یوسا از سوی «جبهه دموکراتیک» که تشکلی میانه رو و لیبرال بود کاندیدای ریاست جمهوری پرو شد.

اما سرانجام در برابر رقیبش، آلبرتو فوجیموری ژاپنی الاصل که مهندس کشاورزی بود و با سخنرانی های عوام فریبانه هوادارانی یافته بود، شکست خورد. فوجیموری ۱۰ سال بعد در پی جنجالی که بر اثر سوءاستفاده های کلان مالی او برپا شده بود، ناگزیر به زادگاه اجدادی اش ژاپن گریخت.

یوسا که در چند دانشگاه اروپا و امریکا به عنوان استاد میهمان به تدریس ادبیات اشتغال داشته است، از آن پس سیاست را کنار گذاشت. در میان آثار غیرداستانی او دو کتاب نقد ادبی خودنمایی می کند؛ اولی که تحلیل و نقد رمان «مادام بواری» اثر گوستاو فلوبر است، در سال ۱۹۷۵ نوشته شد و دومی که «جاذبه محال» نام دارد، اثری است درباره رمان بینوایان ویکتور هوگو.

آخرین اثر بارگاس یوسا رمان «دختری از پرو» نام دارد که در سال ۲۰۰۶ منتشر شده است. داستان کتاب از سال ۱۹۵۰ آغاز می شود. ریکاردو، جوان ۱۵ ساله یی که در محله ثروتمندان لیما زندگی می کند، با دختری ۱۴ ساله به نام لیلی آشنا می شود. آشنایی که سرآغاز عشق جنون آسایی است. در طول رمان پی می بریم دختر که شیادی بیش نیست، برای رسیدن به ثروت و موفقیت دست به هر کاری می زند و در سفرهای پی در پی ریکاردو را به تعقیب خود می کشاند. اما از خلال این سفرها با صحنه هایی از زندگی در چند کشور اروپایی و تحولات فرهنگی و سیاسی آن آشنا می شویم. برخی از منتقدان شخصیت این دختر را مشابه «مادام بواری» می دانند، اگرچه اما بواری بیشتر به دنبال فرار از روزمرگی و کسب تجربه های تازه بود و شرارت ذاتی این دختر را نداشت.

به طور کلی عناصر مدرن و پسامدرن در آثار یوسا به چشم می خورد. بسیاری از منتقدان بیشتر آثار اولیه او را مدرن و آثار بعدی را پسامدرن می دانند. مثلاً رمان «گفت وگو در کاتدرال» با توجه به پیچیدگی آن و کاربرد فنون رمان نویسی به روشنی از عناصر مدرن پیروی می کند. همچنین رویکرد جدی و فقدان دید طنز آمیز در این قبیل رمان ها یکی دیگر از سویه های مهم رمان مدرن را دربرمی گیرد، در حالی که سبک و لحن طنز آمیز رمان های متاخرتری مانند «خاله جولیا و سناریونویس» یا زندگی واقعی الخاندرو مایتا از ویژگی های هنر پسامدرن است. یوسا همچنین با استفاده از دیالوگ کاربردهای متفاوتی به آن می بخشد. در رمان «گلخانه» با پشت هم قرار دادن دو دیالوگ که در زمان های مختلف به وقوع می پیوندند، توهم فلاش بک را می آفریند. همچنین با کاربرد دیالوگ هایی در دو مکان مختلف، به جابه جایی جغرافیایی می پردازد. البته یوسا این فن را همیشه به صورت یکسان به کار نمی برد و مثلاً در رمان «کاپیتان پانتوجا و سرویس مخفی» هدف از آن ایجاد فضای طنز آمیز است. این فن با کاربرد تک گویی های شخصیت های ویرجینیا وولف در رمان هایی مانند «خانم دالاوی» و به سوی فانوس دریایی و تکنیک گوستاو فلوبر که گفت وگو را با سایر عناصر از جمله سخنرانی در هم می آمیزد، مشابهت دارد.

خجسته کیهان