گذری بر نكات اخلاقی دیوان امام قدس سره

امام قدس سره حكیم و عالمی است كه علم و عرفان, وی را به جامعه گریزی و نادیده گرفتن تداوم بخشی خط و سیره انبیا نكشاند و توجیه پرهیز از عملیات سیاسی و تدبیر امور كلان جامعه اسلامی نشد و این مساله است كه وی را از سایر اقران متمایز ساخته است

امام قدس‏سره حكیم و عالمی است كه علم و عرفان، وی را به جامعه‏گریزی و نادیده گرفتن تداوم‏بخشی خط و سیره انبیا نكشاند و توجیه پرهیز از عملیات سیاسی و تدبیر امور كلان جامعه اسلامی نشد و این مساله است كه وی را از سایر اقران متمایز ساخته است.

عرفان امام قدس‏سره گریزان از روش و شیوه‏هایی است كه عارف‏مسلكان بازاری خود را بدان می‏آرایند، امام خمینی قدس‏سره می‏فرمود:

آن كه دل بگسلد از هر دو جهان درویش است

آن‏كه بگذشت زپیدا و نهان درویش است

نیست درویش كه دارد كله درویشی

آن‏كه نادیده كلاه و سر و جان درویش است.

آری عرفان به‏دور از صبغه آرایه‏ها و پیرایه‏ها را می‏توان در دیار فقهاء و علماء ربانی سراغ داشت كه بدون شك امام خمینی قدس‏سره از صدرنشینان این عرصه است. در این عرفان، واژگانی چون: اخلاص، ایمان، احساس حضور، وصال، فناء، عشق و... دارای تجلی مخصوص به خوداند. در این عرفان; گریز از بت‏ها، اظهار عجز، توبه، اعتقاد به شعور همه ذرات هستی و... جایگاه خاصی دارند. امام قدس‏سره از طریق سرودن اشعار به ترویج‏حقایق الهی می‏پرداخت، ایشان در این عرصه گذشتگان را زنده كرده و آینده‏گان را آب حیات اهداء كرده است.

دیوان امام راحل قدس‏سره حاوی رهنمودهای حیات‏بخش در زمینه‏های گوناگون تربیتی است كه به برخی از آنها اشاره می‏شود:

● اخلاص

امام خمینی قدس‏سره اخلاص را معیار گرانسنگی علم می‏داند، در این دیدگاه، علم به‏دور از اخلاص، حجابی بیش نیست.

عالم كه به اخلاص، نیاراسته خود را

علمش به حجابی شده تفسیر و دگر هیچ

عارف كه زعرفان كتب چند فراخواند

بسته است‏به الفاط و تعابیر دگر هیچ

فرهاد شو و تیشه بر این‏كوه بزن

از عشق، به تیشه ریشه كوه بكن

طور است و جمال دوست، همچون موسی

یاد همه چیز را جز او دور فكن

● ایمان

ایمان در دیدگاه امام خمینی; حاكمیت‏خدا، بر كشور دل و فرمان‏پذیری صاحب دل، است.

آن كس، كه زمین و آسمانش جا نیست

بر عرش برین و كرسیش ماوا نیست

اندر دل عاشقش بگنجد ای دوست

ایمان است، این و غیر از این معنا نیست

احساس حضور

انسان همواره در حضور پروردگار حكیم است. امام راحل می‏فرماید: عالم محضر خدا است در محضر خدا گناه نكنید. این حضور را افراد بیداردل، شهود می‏كنند ولی غافلان بدان توجه ندارند، ایشان می‏فرمایند:

ای یاد تو روح‏بخش جان درویش

ای مهر جمال تو دوای دل ریش

دلها همه صیدهای در بند تواند

جوینده تست هر كسی در هر كیش

پروانه شمع رخ زیبای توام

دلباخته قامت رعنای توام

آشفته‏ام از فراقت ای دلبر حسن

برگیر حجاب، من كه رسوای توام

جز فیض وجود او ندیدم هرگز

جز عكس نمود او ندیدم هرگز

مرگ است اگر هستی دیگر بینی

بودی جز بود او ندیدم هرگز

● وصال

در دیدگاه امام خمینی قدس‏سره انسان‏ها چند طایفه‏اند:

۱) غافلان;

۲) سالكان;

۳) واصلان.

گروه اول، گمشده‏گان و واماندگان‏اند. گروه دوم مجاهدان و تلاشگران دستیابی به مقصود هستند. گروه سوم، گروهی هستند كه هرگونه موانع و حجاب‏ها را پشت‏سر گذاشته به مقام والای انسانیت، نایل شده‏اند.

وصال، به مفهوم واقعی كلمه، جز تجلی فناء فی‏الله نیست و فناء نیز به نوبه خود جز رهایی از بندها و تارهای خود بینی و خودخواهی نمی‏باشد.

هر ذره، در این مزرعه، مهمان تو هست

هر ریش دلی، بحق پریشان تو هست

كس را نتوان گفت كه جویای تو نیست

جوینده هر چه هست‏خواهان تو هست

● فناء

مرحله فناء، مرحله‏ای است كه هر كسی را بدان راهی نیست، فناء، چیزی جز، خود را ندیدن و چون قطره‏ای به اقیانوس وصال، پیوستن نیست، فناء، رهایی از جاذبه‏های بت‏های برون و درون و دریدن هرگونه حجاب و موانع و پرهیز از هرگونه خودبینی است.

از هستی خویشتن، گذر باید كرد

زین دیو لعین، صرف نظر باید كرد

گر طالب دیدار رخ محبوبی

از منزل بیگانه، سفر باید كرد

از صوفی‏ها، صفا ندیدم هرگز

زین طایفه من، وفا ندیدم هرگز

زین مدعیان كه فاش «انا الحق‏» گویند

با خود بینی، فنا ندیدم هرگز

● فطرت خداجویی

عشق و جذبه الهی، حقیقتی است كه صاحب خود را به آستان معشوق، می‏رساند.

انسان به‏گونه‏ای آفرینش یافته است كه به معبود و صانع خویش احساس آشنایی فطری و خضوع و تعبد ویژه‏ای دارد كه برخاسته از تعقل و تفكر و حواس پنجگانه ظاهری آدمی نیست، چیزی است كه از آن به عنوان احساس فطری یاد می‏شود.

گرچه از هر دو جهان هیچ نشد حاصل ما

غم نباشد چو بود مهر تو اندر دل ما

لایق طوف حریم تو نبودیم اگر

از چه رو، پس زمحبت‏بسرشتی گل ما

آن دل كه به یاد تو نباشد دل نیست

قلبی كه به عشقت نطپد جز گل نیست

آن كس كه ندارد به سر كون تو راه

از زندگی بی‏ثمرش حاصل نیست

جز عشق تو، هیچ نیست اندر دل ما

عشق تو سرشته گشته اندر گل ما

اسفار و شفاء ابن سینا نگشود

با آن همه جر و بحث‏ها مشكل ما

● بت‏گریزی

امام قدس‏سره از هرگونه بت، گریزان بود. بت درون، بت‏برون، بت‏به‏ظاهر آراسته و دارای صبغه ایمانی و مقبول و بت... .

بت‏ها به نوبه خود مصادیق و تجلیات گوناگونی دارند كه به ناشناخته و شناخته قابل تقسیم‏اند.

با چشم منی، جمال او نتوان دید

با گوش توئی نغمه او كس نشنید

این ما و توئی مایه كوری و كری است

این بت، بشكن تا شودت دوست پدید

خرقه درویش، همچون تاج شاهنشاهی است

تاجدار و خرقه‏دار از رنگ و بو افتاده نیست

تا اسیر رنگ و بوئی، بوی دلبر نشوی

هر كه این اغلال در جانش بود، آماده نیست

از هستی خویشتن رها باید شد

از دیو خودی خود، جدا باید شد

آن كس كه به شیطان درون سرگرم است

كی راهی راه انبیاء خواهد شد

● اظهار عجز

معرفت معبود، برای هر كسی میسر نیست. عقلی به همتائی عقل كل و قلبی به پهنای هستی و هستی‏بخش می‏تواند از این دیار، به كشف راز و شهود حقیقت، توفیق یابد.

عجز از كنه ذات الهی، در بین عارفان راستین، دارای شهرت بسزا است. امام‏راحل قدس‏سره فرمود:

گفته‏های فیلسوف و صوفی و درویش و شیخ

در خور وصف جمال دلبر فرزانه نیست

هوشمندان را بگو دفتر ببندند از سخن

كانچه گویند از زبان بیهش و مستانه نیست

● حجاب

حجاب به نوبه خود، مصادیق مختلفی دارد كه مهم‏ترین آن‏ها عبارت‏اند از:

حجاب دل، حجابی كه میان آدمی و مرحله فناء فی‏الله حایل می‏شود، حجاب، در این دیار از حیث تحقق، همان است كه از آن، به عنوان بت، نیز می‏توان یاد كرد.

فاطی! به سوی دوست‏سفر باید كرد

از خویشتن خویش گذر باید كرد

هر معرفتی، كه بوی هستی تو داد

دیوی است‏به ره، از آن حذر باید كرد

تا تكیه گهت، عصای برهان باشد

تا دیدگهت، كتاب عرفان باشد

در هجر جمال دوست تا آخر عمر

قلب تو دگرگون و پریشان باشد

فاطی كه فنون فلسفه می‏داند

از فلسفه، فاء و لام و سین می‏داند

امید من آن است كه با نور خدا

خود را زحجاب فلسفه، برهاند

آن كس كه به زعم خویش، عارف باشد

غواص، به دریای معارف باشد

روزی اگر از حجاب، آزاد شود

بیند كه به لاك خویش واقف باشد

● عشق به اهل بیت علیهم السلام و انتظار فرج

ای كه بی‏نور جمالت نیست عالم را فروغی

تا به كی در ظل امر غیبت كبری نهانی

پرده بردار از رخ و ما مرده‏گان را جان ببخشا

ای كه قلب عالم امكانی و جان جهانی

تا به‏كی این كافران نوشند خون اهل ایمان

چند این گرگان كنند، این گوسفندان را شبانی

ای ازلیت، به تربت تو مخمر

وی ابدیت‏به طلعت تو مقرر

آیت رحمت، زجلوه تو هویدا

رایت قدرت در آستین تو مضمر

جلوه تو نور ایزدی را مجلی

عصمت تو سر مختفی را مظهر

ممكن اما چه ممكن، علت امكان

واجب اما شعاع خالق اكبر

آبروی ممكنات، جمله ازین نور

گر نبدی ; باطل آمدند، سراسر

فاش بگفتم كه این رسول خدایست

معجزه‏اش می‏بود همانا دختر هستی

● تسبیح‏گوی خالق

بعضی از صاحب‏نظران در تفسیر آیه (لا تفقهون تسبیحهم) منظور از تسبیح موجودات را تسبیح‏گویی موجودات به زبان «حال‏» می‏دانند، ولی حضرت امام قدس‏سره این تسبیح‏گویی را به زبان «قال‏» دانسته و برای همه ذرات عالم، شعور و درك قایل است.

ذرات جهان ثنای حق می‏گویند

تسبیح‏كنان لقای او می‏گویند

ما كوردلان خامششان پنداریم

باذكر فصیح، راه او می‏پویند

ذرات وجود، عاشق روی ویند

با فطرت خویشتن، ثناجوی ویند

ناخواسته و خواسته، دلها همگی

هرجا كه نظر كنند در سوی ویند

● زهد و وارستگی

زهد راستین از ویژگی‏های انسان كامل است. امام قدس‏سره در یكی از رباعیات خود در این‏باره می‏فرماید:

فاطی زعلایق جهان، دل بركن

از دوست‏شدن به این و آن دل بركن

یك دوست كه آن جمال مطلق باشد

بگزین تو از كون و مكان دل بركن

● گریز از زهد دروغین

امام قدس‏سره همواره از زهد ریایی گریزان بوده و بدان تاخته است. آن حضرت در جای جای دیوان خود به زهدفروشان و زاهدنمایان خرده گرفته و بیزاری خود از آنان ابراز داشته است.

جامه زهد و ریا كندم و برتن كردم

خرقه پیر خراباتی و هشیار شدم

● استعانت

مغرور نگشتن به عبادات و اعمال صالح از سجایای انسان‏های واصل است. امام امت قدس‏سره همواره و در سراسر زندگی، اهل دعا و راز و نیاز و نیایش بود آن حضرت می‏فرمود:

ای پیر طریق دستگیری فرما

طفلیم در این طریق پیری فرما

فرسوده شدیم و ره به جایی نرسید

یارا تو در این راه، امیری فرما

هشیاری من بگیر، و مستم بنما

سرمست زباده الستم بنما

بر نیستیم فزون كن از راه كرم

در دیده خود، هر آنچه هستم بنما

● قدرشناسی و تلاش در جوانی

امام قدس‏سره همواره به جوانان لطف داشت. آن حضرت در رهنمودی به آنان فرمود:

هان ای عزیز، فصل جوانی بهوش باش

در پیری از تو هیچ نیاید بغیر خواب

افسوس كه ایام جوانی بگذشت

حالی نشد و جهان فانی بگذشت

مطلوب همه جهان نهان است هنوز

دیدی همه عمر، در گمانی بگذشت

● مقام انسان كامل

انسان در دیدگاه حضرت امام، مقامی را داراست كه در وهم نمی‏گنجد.

ما عاشقان ز قله كوه هدایتیم

روح‏الامین به سدره، پی جستجوی ماست

قدسیان را نرسد تا كه به ما فخر كنند

قصه علم الاسماء به زبان است هنوز

از ملك پرواز كن، از ملك هستی، رخت‏بربند

نیست آدم‏زاده آن كس، كز ملك پران نبودی

گر تو آدم زاده هستی، علم الاسماء چه شد

قاب قوسینت كجا رفته است او ادنی چه شد

● غره نشدن به عبادت‏ها

عبادت ما گاهی به خاطر ترس از كیفر و گاهی به خاطر شوق بهشت است، در حالی كه عبادت خالصانه همان است كه از آن به عنوان عبادت احرار یاد می‏شود، لذا حضرت امام قدس‏سره فرمودند:

این عبادت‏ها كه ما كردیم، خوبش كاسبی است

دعوی اخلاص با این خودپرستی‏ها چه شد

مرشد از دعوت به سوی خویشتن‏بردار دست

لا الهت را شنیدیم، ولی، الا چه شد

عیب خود گویم به عمرم، من نكردم بندگی

این عبادت‏ها بود سرمایه شرمندگی

دعوی ایاك نعبد، یك دروغی بیش نیست

من كه در جان و سرم باشد هوای بندگی

● هستی بستر تكامل

اگر با چشمان باز به حقایق و اسرار جهان بنگریم، خواهیم دید كه رهنمود آسمانی (عسی ان تكرهوا شیئا وهو خیر لكم)، حكمفرما است. بر این اساس امام خمینی قدس‏سره حتی درباره ابلیس می‏فرماید:

خواست‏شیطان، بدكند با من، ولی احسان نمود

از بهشتم برد بیرون بسته جانان نمود

خواست از فردوس بیرونم كند خوارم كند

عشق پیدا گشت و از ملك ملك پران نمود

سیدمحمد شفیعی مازندرانی

منبع: مجله پیام حوزه، شماره ۲۴ از طر یق پایگاه حوزه Hawza.net