امام حسین ع از دیدگاه اهل سنت

در حالی كه بیشتر انقلاب‌های معاصر، سرچشمه ایدئولوژیك خود را از ناسیونالیسم، بورژوازی، كمونیسم و... می‌گرفتند، مردم ایران به رهبری امام خمینی، اسلام را به عنوان ایدئولوژی انقلابی خود برگزیدند. دلیل بروز چنین رفتاری از مردم ایران بیش از هر چیز به فرهنگ سیاسی ایرانیان باز می‌گردد. باتوجه به آنكه مهم‌ترین منبع فرهنگ سیاسی ایران، مبانی دینی و به طور خاص مذهب شیعه است و بخش عمده‌ای از رفتار سیاسی مردم نیز از این منبع متأثر است، بنابراین حركت اسلامی مردم ایران در بهمن ۵۷ نیز از این منبع ناشی شده است.

از این رو این مقاله با در نظر گرفتن انقلاب اسلامی به عنوان تبیین كننده و تطبیق دهنده‌ اندیشه‌های اسلامی با جامعه‌ ایرانی به بررسی تأثیر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی با تأكید بر مقوله شهادت می پردازد.

غلبه اصولیون بر اخباریون، شیعیان را به دو گروه مجتهدان و مقلدان تقسیم نمود. بنابر اعتقاد اصولیون، در عصر حضور معصومین، حاكمیت و اختیارات آن توسط ائمه اعمال می‌گردد ولی در زمان غیبت، از یك سو به دلیل حكمت الهی و اقتضای قاعده لطف كه زمین خالی از حجت نباشد و از سوی دیگر از آنجا كه حفظ نظم اسلامی باید به دست كسی انجام شود كه آگاهی كاملی از احكام اسلام و قوانین آن داشته باشد، حق حاكمیت اسلامی و ولایت تصرف در امور اجتماعی و سیاسی برعهده جامع‌الشرایط گذاشته شده است.*

از این رو با تثبیت و نهادینه شدن اجتهاد و تقلید، عملا جامعه شیعه به دو گروه اقلیت مجتهد و اكثریت مقلد تقسیم گردید و رهبری و هدایت دینی مردم و استنباط احكام اسلامی، به عنوان یكی از كارهای ویژه مهم روحانیت درآمد. این رویداد رابطه‌ای ناگسستنی در تمام مراحل زندگی میان مردم و روحانیت به وجود آورد كه طی آن روحانیت سعی در برقراری ارتباط با مردم و گروه‌های مختلف نمود.

این ارتباط به حدی قوی شكل گرفت كه نقش روحانیت شیعه در مسایل سیاسی و اجتماعی ایران در زمان‌های مختلف غیر قابل انكار می‌نماید.*

بنابراین در نظام روحانیت شیعه، به واسطه وجود مسئله تقلید، نوعی رابطه معنوی میان توده مردم و رهبران مذهبی ایجاد شده است. به طوری كه مردم تحت دستورات و نظرات رهبری قرار داشته و نوعی همنوایی میان آنان شكل گرفته است. این همنوایی باعث شكل‌‌گیری قیام‌ها، جنبش‌ها، نهضت‌ها و در نهایت انقلابی اسلامی شده است.

شهید مطهری با اذعان به این مطلب كه در طول تاریخ، روحانیون و علمای تسنن، سخنان و طرح‌های اصلاحی بیشتری نسبت به علمای شیعه ارایه كرده‌اند، معتقد است كه آنها نتوانسته‌اند یك حركت اصلاحی عمیق بوجود بیاورند. به اعتقاد شهید مطهری علمای شیعه با اینكه كمتر در این زمینه‌ها حرف زده‌اند در طول یكصد سال اخیر حركت هایی را رهبری كرده‌اند كه نظیر هیچ كدام آنها حتی در میان اهل سنت وجود نداشته است، چه رسد به روحانیت مسیحی و امثال اینها...*

به عقیده شهید مطهری، این مسئله كه روحانیت شیعه در طول تاریخ منشا حركت‌های بزرگ شده است، دو دلیل عمده دارد. دلیل اول ویژگی خاص فرهنگ روحانیت شیعه است. به این معنا كه فرهنگ شیعی یك فرهنگ زنده، حركت‌زا و انقلاب آفرین است. این فرهنگ كه از روش و اندیشه‌های امام علی (ع) تغذیه می‌كند، فرهنگی است كه در تاریخ خود عاشورا، صحیفه سجادیه، دوره امامت و عصمت دویست و پنجاه ساله دارد و این در حالی است كه هیچ یك از فرهنگ‌های دیگر چنین عناصر حركت‌زایی در خود ندارند. دلیل دوم از نظر شهید مطهری این است كه روحانیت شیعه كه به دست ائمه شیعه پایه‌گذاری شده است براساس تضاد با قدرت های سلطه‌گر، انكار حقانیت پادشاهان و بی‌نیازی از قدرتهای حاكم پایه‌گذاری شده است. روحانیت شیعه از نظر معنوی متكی به خدا و از نظر اجتماعی متكی به مردم است و هیچ گاه جزو دولت نبوده است. بنابراین مهمترین دلیلی كه روحانیت توانسته انقلاب را رهبری كند، استقلال است و این حقیقت كه آنها هیچگاه عضو دستگاه‌های دولتی وغیر دولتی نبوده‌اند و از آنها ابلاغ نمی‌گرفته‌اند. *

بنابراین در می‌یابیم كه سنت اعتراض علیه حكومت‌های جبار، سنت شهادت، جاودانگی روح سنت بست‌نشینی و پناه‌گیری در جوار اماكن متبركه، مرثیه‌خوانی و عزاداری برای شهیدان تاریخ و ... از جمله منابع قدرت سنتی شیعیان محسوب می‌گردند كه بدون درك آنها نمی‌توان فهم درستی از انقلاب اسلامی بدست آورد.

یكی از این مقولات، شهادت‌طلبی است كه پیوند ناگسستنی با قیام امام حسین(ع) و واقعه عاشورا دارد به طوریكه در طول تاریخ بهره‌برداری هرمنوتیكی روحانیان شیعه از قرآن، سنت و عاشورا، ظرفیت انقلابی گسترده‌ای در اختیار آنان گذاشته است.

مفاهیم شهید و شهادت در دین اسلام از تعبیر خاصی نسبت به ادیان دیگر برخوردار است. شهادت، مرگی از راه كشته شدن است كه شهید آگاهانه و بخاطر هدف مقدس و به تعبیر قرآن «فی‌سبیل‌الله» انتخاب می‌كند. در واقع شهدا سعادت‌مندانی به شمار می‌آیند كه عمری را در خدمت به اسلام و مسلمین گذرانده‌اند و در آخر نیز عمر فانی خود را به فیض عظیمی كه دلباختگان به لقاءالله آرزو می‌كنند بخشیده‌اند. از این رو ‌آنان جایگاهی والا دارند، زیرا زندگانی خویش را در راه هدفی الهی با سرافرازی به خیل شهدای راه حق پیوند زده‌اند.

در اسلام شهادت صفتی از «حیات معقول» به شمار می‌رود و شهید پس از پیامبر از مقام و جایگاهی برتر برخوردار است. از این رو در قرآن مجید، حدود ده آیه به صورت صریح درباره كسانی كه در راه خدا كشته شده‌اند وجود دارد. زنده بودن شهید، رزق شهید، آمرزش گناهان شهید، ضایع نشدن عمل شهید، مسرت وخوشحالی شهید، وارد شدن در رحمت الهی و رستگاری شهید از جمله مسایلی است كه در این آیات به آنها اشاره شده است.

به مصداق آیات شریفه ۱۶۹ تا ۱۷۵ سوره آل عمران كه می‌فرماید: «البته نپندارید كه شهیدان راه خدا مرده‌‌اند بلكه زنده به حیات ابدی شدند و در نزد خدا متنعم خواهند بود. آنان به فضل و رحمتی كه از خداوند نصیبشان گردیده شادمان اند و به آن مؤمنان كه هنوز به آنها نپیوسته‌اند و در پی آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده دهند كه از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند. و آنها را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اینكه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند.» *

در دین اسلام شهید همواره زنده است و حیات و ممات او همواره صفتی برای حیات طیبه محسوب می‌گردد.

از این رو روحانیون شیعه در طول تاریخ طی سخنرانی‌های خود با تفسیر روزآمد آیات و روایات، و همچنین استفاده از نمادهای اسلامی نظیر شهادت، امام حسین، كربلا، عاشورا، پیامبر، امام ، عدالت و مفاهیم مقابل آن مانند ظلم، فساد، یزید و ... و بیان قول، فعل و تقریر معصومان، بر افكار عمومی جامعه تأثیر گذاشته‌اند و فرهنگ سیاسی جامعه را دچار تحول اساسی نموده و هویت‌سازی كرده‌اند.

بنابراین استفاده از عناصر شهادت‌طلبی و الگوی كربلا را می‌توان از جمله منابع قدرت روحانیان محسوب نمود. الگویی كه در ایام محرم قوی‌ترین نیروی ملی و بسیج اجتماعی را در اختیار روحانیت قرار می‌دهد به شكلی كه تمام ملت به سوی یك سوگواری با احساسات شدید تا آن درجه سوق داده می‌شوند كه باور كردن آن برای كسانی كه شاهد آن نبوده‌اند بسیار مشكل است.

این امر به ویژه در دوران هایی كه مبارزه علیه عامل خارجی انجام می‌گرفت از نتایج و اجتماع گسترده‌تری برخوردار می‌شد. به این صورت كه مؤلفه‌های مذهب شیعه و همچنین فضایی كه در جامعه ایران نسبت به مظلومیت امام حسین وجود داشت،‌ عامل تقویت كننده رفتار سیاسی روحانیون می‌گردید. به این ترتیب، ایدئولوژی، فرهنگی سیاسی و زمینه‌های تاریخی ایران، شرایطی را فراهم می‌آورد كه رهبران مذهبی و روحانیون عالی‌ رتبه بتوانند مردم را بسیج نموده و بر حوادث و رویدادهای سیاسی جامعه تأثیر بگذارند.

روحانیون می‌توانستند حادثه عاشورا را بازسازی نموده و آن را با گفتمانهای جدیدی وارد عرصه سیاسی ایران نمایند. از آنجایی كه سلطه خارجی براساس شرایط غیر عادلانه‌ای ایجاد می‌شود، بنابراین می‌توانستند همانند «یزید» را در فرهنگ سیاسی ایران تشابه‌سازی نمایند و به این ترتیب، مردمی كه سالها در عزای امام حسین گریه كرده‌اند و از قیام وی، درس غیرت و شهادت فرا گرفته‌اند را وارد عرصه سیاسی و اجتماعی‌ می کند كه زمینه‌ساز اعتراض علیه سلطه خارجی است.

در این میان امام خمینی با دركی كه از دین و به تبع آن فقه سیاسی و مقولات فقه سیاسی داشت، مسایل را به صورت متمایزی نسبت به فقهای پیش از خود مورد توجه قرار داد. امام خمینی با اعتقاد به اینكه «زندگی سید‌الشهدا‌، زندگی حضرت صاحب سلام‌الله علیه، زندگی همه انبیاء عالم، همه انبیا از اول، از آدم تا حالا همه‌شان این معنا بوده است كه در مقابل جور، حكومت عدل را می‌خواستند درست كنند.» * مبارزه علیه رژیم پهلوی را سرمشق زندگی خود قرار دادند.

از این رو امام خمینی، تقیه، امر به معروف و نهی از منكر، جهاد و شهادت را به صورت متفاوتی با فقهای قبلی تفسیر كرد و با توجه به ربطی كه بین این چهار مقوله برقرار کرد، هنگامی كه شهادت امام حسین و عاشورا و كربلا و عبارت «كل یوم عاشورا و كل ارض كربلا» را در نظر می‌گرفت، تفسیری از قیام امام حسین به دست می‌داد كه می‌توانست كنش انقلابی علیه رژیم پهلوی را برانگیزاند. در واقع امام خمینی بیش از هر متاله شیعه كه دارای منزلی قابل قیاس با وی است، خاطره كربلا را با احساس حادی از ضرورت سیاسی به كار گرفته است. *

پی‌نوشت ‌ها:

- امام خمینی، شئون و اختیارات ولی فقیه، ترجمه ولایت فقیه از كتاب البیع، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامیف ۱۳۶۹، ص ۶۱.

- نقش بارز روحانیت در تاریخ معاصر ایران را می‌توان در نهضت تنباكو، انقلاب مشروطه، لغو قرارداد ۱۹۱۹، مخالفت با جمهوری‌خواهی رضا شاه، نهضت ملی شدن صنعت نفت، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، كاپیتولاسیون سال ۱۳۴۳، انقلاب اسلامی و .... مشاهده نمود.

- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، ۱۳۷۲، ص ۱۷۹.

-همان، صص ۱۸۴ ـ ۱۸۶.

- علی‌اصغر كاظمی، بحران نوگرایی و فرهنگ سیاسی در ایران معاصر، تهران، قومس، ۱۳۷۶، ص ۱۲۸.

- قرآن مجید، سوره آل عمران، آیات ۱۶۹ ـ ۱۷۱.

- صحیفه نور، ج ۲۰، ص ۱۹۱.

- حمید عنایت، تفكر نوین سیاسی اسلامی، تهران،‌ سپهر، ۱۳۶۲، ص ۲۷۱.

- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، ۱۳۷۲، صص ۱۱۹ـ ۱۲۱.

-. جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، قم، دفتر نشر معارف،‌۱۳۸۲، صص ۱۴۰ـ ۱۳۷.

- صحیفه نور، ج ۱۵، ص ۵۹.

- امام خمینی(ره)، قیام عاشورا در كلام و پیام امام خمینی (ره)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، بهار ۱۳۷۳، ص ۵۵.

- صحیفه نور،‌ج ۱۶، صص ۶۹ـ ۷۰.

- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، ۱۳۷۲، صص ۱۱۹ـ ۱۲۱.