سهم ناچیز آب های گسترده کشور درنقشه راه

درحالی روز جهانی اقیانوس ها را پیش رو داریم که کمی بیش از یکسال از تصویب سند نقشه جامع علمی کشور توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی می گذرد سندی که پس از قریب به ۵۰ هزار ساعت کار کارشناسی, مشارکت ۲۰۰۰ نخبه و دانشگاهی, ۳۰ ویرایش و ۱۶ جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی, در ۳۵ هزار صفحه و چکیده و در قالب ۱۰۰ صفحه در تاریخ ۱۴ دی ۱۳۸۹ به تصویب رسید

درحالی روز جهانی اقیانوس‌ها را پیش رو داریم که کمی بیش از یکسال از تصویب سند نقشه جامع علمی کشور توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی می‎گذرد؛ سندی که پس از قریب به ۵۰ هزار ساعت کار کارشناسی، مشارکت ۲۰۰۰ نخبه و دانشگاهی، ۳۰ ویرایش و ۱۶ جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در ۳۵ هزار صفحه و چکیده و در قالب ۱۰۰ صفحه در تاریخ ۱۴ دی ۱۳۸۹ به تصویب رسید.

در این سند و در فصل سوم بند یک، اولویت‎های علم و فناوری کشور در سه سطح الف، ب، ج تنظیم شدند که در این تقسیم‎بندی، علوم و فناوری اولویت «الف» رشته‎هایی هستند که نیازمند توجه و هدایت و پشتیبانی در سطوح کلان مدیریتی کشور همچون رئیس‌جمهور است، رشته‎های موجود در اولویت‎ «ب» زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مدیریت می‎شوند و رشته‎های موجود در اولویت «ج» نیز با پشتیبانی مدیریت‎های میانی و تخصیص غیرمتمرکز منابع همچون سازمان‎ها و موسسات مربوط مدیریت خواهند شد.

نگاهی به رشته‎های موجود در اولویت «ج» نشان می‎دهد علوم مرتبط با اقیانوس و علوم دریایی در این اولویت قرار دارند.

البته بررسی تاریخچه تدوین نقشه جامع علمی کشور نشان می‎دهد در نسخه‎های نخستین این سند و در سندی که در اختیار معاونت علمی ریاست جمهوری قرار گرفته بود، نسبت به رشته‎های مرتبط با دریاها و اقیانوس غفلت صورت گرفته بود، اما در نسخه پیشنهادی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به این موضوع توجه بیشتری شده.

اما متاسفانه هنوز چنانکه باید به موضوع اقیانوس‎ها و دریاها در کشور توجه جدی صورت نمی‎گیرد، اما تلاش‎های موسسه ملی اقیانوس‎شناسی و کمیته ملی اقیانوس‎شناسی برای قانع کردن مسوولان در شورای عالی انقلاب فرهنگی نتیجه داد و سرانجام علوم دریایی و اقیانوسی در نقشه جامع علمی کشور گنجانده شد، اما نهایتا در اولویت «ج» قرار گرفت. اقدام شورای عالی انقلاب فرهنگی در قرار دادن این رشته از علوم در اولویت «ج» سند نقشه جامع علمی کشور اگر چه اقدام قابل تقدیری بود، اما کافی نیست. دلایل زیادی مبنی براین‌که رشته‎های مرتبط با علوم و فنون دریایی و اقیانوسی می‌بایست در این سند از لحاظ جایگاه ارتقاء یافته و در اولویت «الف» نقشه جامع علمی کشور قرار گیرد، وجود دارد.

● الزامات توجه به علوم و فنون دریایی

بر اساس مطالعات مدیریت یکپارچه‌سازی سواحل کشور ، جمهوری اسلامی ایران حداقل دارای ۵۷۸۹ کیلومتر ساحل است. مطالعه روی سواحل کشور نیازمند متخصصان حوزه دریا در رشته‎های فیزیک دریا، شیمی دریا، زمین‌شناسی دریا، سازه‎های دریایی و... است و این مسأله نشان می‌دهد باید به علوم و فنون دریایی و اقیانوسی توجه جدی شود.

تهیه انرژی از امواج دریاها و اقیانوس‎ها راهی است که هم‌اکنون کشورها از آن به عنوان جایگزین سوخت‎های فسیلی بهره می‎گیرند. قدم نهادن در چنین مسیری نیازمند توجه به علوم و فنون دریایی است و کار گسترده و توجه جدی مقامات عالیرتبه کشور را می‎طلبد

از طرف دیگر با وجود سهم قابل توجه نوار ساحلی در مساحت کلی کشور متاسفانه اطلاعات درباره دریاها و اقیانوس‎ها در کتاب‎های درسی دبستان و دیگر مقاطع تحصیلی بسیار پایین است و باید در این زمینه فکری شود. آگاهی درباره دریا و اقیانوس باید از سنین کودکی و از مهدهای کودک آغاز شده و در مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان ادامه یابد.

ناگفته پیداست چنانچه جمهوری اسلامی ایران می‎خواهد در افق ۱۴۰۴ به رتبه برتر منطقه دست یابد، بی‎توجهی به علوم و فنون دریایی مانع از دستیابی به این مهم خواهد شد. هم اکنون کشورهای ترکیه، عمان، کویت و برخی دیگر از کشورهای منطقه با جدیت دنبال این علوم هستند. اگرچه ما همچنان در علوم و فنون دریایی در منطقه پیشتاز هستیم، اما بی‎توجهی به این علوم باعث خواهد شد در آینده نزدیک آنها گوی سبقت را از ما ربوده و ما را در دستیابی به اهداف خود ناکام بگذارند.

در این میان نکته مهمی که متاسفانه مغفول مانده این است که بخش زیادی از منابع هیدروکربنی و فسیلی کشور از منابع زیر دریا به دست می‎آید، اما این منابع روزی به پایان خواهند رسید و پایان منابع فسیلی هشداری است که باید به آن توجه کنیم. کشورهای پیشتاز در حوزه علوم و فنون دریایی در حال حاضر به دریا به عنوان منابع جدید انرژی نگاه می‎کنند. تهیه انرژی از امواج دریاها و اقیانوس‎ها و نیز توربین‎های بادی مستقر در دریاها راهی است که هم‌اکنون کشورها از آنها به عنوان جایگزین سوخت‎های فسیلی بهره می‎گیرند. قدم نهادن در چنین مسیری نیازمند توجه به علوم و فنون دریایی است و کار گسترده و توجه جدی مقامات عالیرتبه کشور را می‎طلبد.

● توجه به دریاها باید به دغدغه کشور تبدیل شود

علوم و فنون دریایی رابطه معناداری با اقتصاد کشورها دارند. در کشورهایی که به علوم و فنون دریایی توجه شده است و با دریاها ارتباط دارند، صنایع مرتبط با دریا نیز رشد داشته و در نتیجه بخشی از درآمدهای آن کشور از راه دریا تامین می‎شود که از این گروه می‎توان به چین، آمریکا و کشورهای اروپای غربی اشاره کرد.

در مقابل، کشورهایی که به دریاها متصل بوده اما به علوم و فنون دریایی چندان توجهی ندارند، سهم دریا در اقتصاد آنها نزدیک به صفر است. از این گروه نیز می‎توان به برخی کشورهای آفریقایی اشاره کرد. اقتصاد مبتنی بر دریا که از آن تحت عنوان اقتصاد آبی (Blue Economy) یاد می‎شود، تنها با توجه به علوم و فنون دریایی محقق می‎شود. حال سوال این است که کشور ما در گروه اول قرار دارد یا در گروه دوم، و یا در گروه میانه؟

در شرایطی که علوم و فنون دریایی در اولویت «ج» نقشه جامع علمی کشور قرار دارد، رشته‎های مرتبط با فناوری هوافضا در اولویت «الف» قرار دارد. این درحالی است که توجه به برخی از رشته‎ها نباید ما را از توجه به دیگر علوم و فنون غافل کند. داشتن کیلومترها ساحل و مرز ساحلی برای جمهوری اسلامی ایران مزیتی است که بسیاری از کشورها که در خشکی قرار گرفته و مرز دریایی ندارند، حسرت آن را می‎خورند.

در واقع دلایل متنوعی باعث می‌شوند تا احساس شود رشته‎های مرتبط با علوم و فنون دریایی لازم است از اولویت «ج» به اولویت «الف» نقشه جامع علمی کشور ارتقاء یابد، تا این رشته‎ها مستقیما زیر نظر رئیس‌جمهور مدیریت شود.

با توجه به سخنان دکتر احمدی‎نژاد در مراسم رونمایی از سند نقشه جامع علمی کشور در ۱۷ اسفند ۱۳۸۹ که اظهار کرد: نقشه جامع علمی کشور جامع و مانع نیست و دائما باید مورد تصحیح قرار بگیرد، باید این مسأله مورد توجه قرار گرفته و ستاد راهبری این نقشه، نسبت به بازنگری در این زمینه اقدام عاجل کند. در غیر این صورت، باید شاهد سبقت کشورهای همسایه خود در منطقه خلیج فارس و دریای عمان در زمینه علوم و فنون دریایی و اقیانوسی باشیم.

مهدی فارسی

موسسه ملی اقیانوس‌شناسی