تداوم یك «میراث»

به بهانه رحلت مرحوم استاد «علی دوانی»

با درگذشت استاد محقق، مرحوم «علی دوانی» میراث به جا مانده از نزدیكی نیم قرن پژوهش پردامنه و ژرفیاب او در مكتب تاریخ نگاری شیعه، بایسته یك بازخوانی همه جانبه و قرین با تأمل در تمامی زوایا و ابعاد آن خواهد بود.

۱) آن مرحوم از آغاز فعالیت خود در رویكرد به تاریخ اسلام و رجال شیعه اساس كار را بر درك نیازها، ضرورت ها و اولویت ها و شناخت خلأها و سیاست های موجود در این سیر نهاد و با بینشی منتقدانه و كاوشگر، كمر همت به تكمیل حلقه های مفقوده و رفع نقیصه ها بست و آثار خود را با قوه تشخیص، موقعیت شناسی، سنجیدگی، هوشمندی و درایتی مثال زدنی و داشتن افق دیدی كه حاكی از اشراف و احاطه ای كم نظیر بود كه در راستای پاسخگویی به این نیازها تألیف كرد. نگارش كتاب گرانسنگی چون «علامه وحید بهبهانی» كه در آن فضا و شرایط حاكی از ذوق وسلیقه ای مضمون یاب، انتخاب گر و ذهن و طبعی وقار بود به اصطلاح امروز، عناصر «پیرامتنی» و «بینا متنی» و شعاع و دامنه بازتاب، الگوسازی و انگاره آفرینی آن در جستار های بعدی دریافتن افق های تحلیلی تازه تر و در انطباق دقیق با موقعیت آن روزگار، آن هم ارزشمند و عرصه گشا بود كه سخت مورد توجه و تشویق مرحوم آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی مرجع مطلق وقت نیز قرار گرفت، نمونه این رهیافت و رویكرد اندیشه محور و معرفت تاریخی اوست كه همچون دلتایی در دوكرانه تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و نیز جغرافیای تاریخی، موقعیت فرهنگی و شرایط اجتماعی پیش رو، او را در ملتقای دو جریان و بستر بزرگ قرار می داد چندان كه عرصه های آینده نگری او را نیز از خود سیراب می كرد از جمله نگارش كتاب «نهضت روحانیون ایران» در فضا و شرایطی كه روحانیت، در مقام راهبر و جهت بخش اصلی، نبض زنده و ملتهب بزرگ ترین تحول تاریخ این سرزمین را در دست گرفته بود و بازشناسی دستاورد های حضور روحانیت و پیشگامی و راهگشایی آن در كلیه نهضت ها، جنبش ها و حركت های رهایی بخش و بزرگ تاریخی تا دوران معاصر نشان دهنده دقت، گزینش و تشخیص درست آن مرحوم بود.

۲) مرحوم دوانی با شناخت و درك واقع بینانه ای از نبود یك جریان منسجم، روشمند و اصولی در تاریخ نگاری تشیع و «میراث رجال و مفاخر شیعه» با اندیشه ای جریان ساز، راهگشای دیگران شد و در تألیفات خود این امتداد و تسلسل را همچون حلقه های به هم پیوسته ای از یك زنجیره نشان داد و همچون روایتگری صادق و روشن اندیش در این عرصه درخشید تا تصویری از تداوم زنده و پویای یك جریان و میراث تاریخی و فرهنگی با همه مؤلفه ها، شناسه ها و شاخصه هایش را انتقال بخشید.

۳) سبك تاریخ نگاری او زبان زد است و به مثابه الگویی برای آیندگان با جامعیت نگاه او در همتافتی با عقلانیت، اعتدال، انصاف، ادب و متانت، رعایت جوانب و جهات علمی و انتقادی و نیز پختگی و شیوایی نشر و اسلوب نوشتاری پر مایه و غنی و گرانبار از ظرافت های بیانی و ادبی و مهم تر از همه ترسیم افق «تاریخ حضوری» و نگرش شهودی او به موضوع های آثار و تألیفات خود، همه دورنمای یك شیوه مستقل و منحصر به فرد را ترسیم كرده و دستمایه یك تأمل جدی به شمار خواهد آمد.

۴) آنچه از آن عالم محقق واصل به معبود در دست هاست همه در منظر یك داوری و ارزیابی منصفانه می تواند به مثابه یك سنت، روش و رهیافت در پرداختن به تاریخ اسلام وتشیع، زندگی و زایندگی خویش را تداوم بخشد و در فرصت هایی مناسب تر و بطوری تفصیلی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. یادش جاودان باد.

فرزاد زاد محسن