۱۷ آبان ۱۲۹۴ قزوین به تصرف قوای روس درآمد

در روز ۱۷ آبان ۱۲۹۴ شمسی شهر قزوین به تصرف نظامیان روسیه در آمد

در روز ۱۷ آبان ۱۲۹۴ شمسی شهر قزوین به تصرف نظامیان روسیه در آمد.

هرچند ایران کوتاه زمانی پس از آغاز جنگ جهانی اول بی‌طرفی خود را اعلام کرده بود اما دولت‌های درگیر در جنگ، این بی‌طرفی را نادیده گرفتند و نیروهای خود را از هر سو وارد ایران کردند. به طوری که براساس آماری که در انتهای جنگ اعلام شد، خسارات وارده به ایران بیش از صدماتی بود که دیگر کشورهای بی‌طرف منطقه متحمل شدند. موضوع بی‌طرفی ایران در جنگ یک بار نیز در سیزدهم آذر این سال در اجلاس افتتاحیه مجلس سوم شورای ملی مورد تأکید احمد شاه قرار گرفت. این در حالی بود که در ماه دی نیروهای عثمانی از مرزهای غربی کشور وارد تبریز و ارومیه شدند. در پی این دخالت، روسیه و انگلستان پیمان موسوم به معاهده ۱۹۱۵ را به بهانه مقابله با عثمانی‌‌ها و با هدف توسعه قلمرو نفوذ خود در ایران با یکدیگر به امضا رساندند. پیمان ۱۹۱۵ قراردادی میان انگلستان و روسیه بود که به ظاهر برای مقابله با نیروهای عثمانی و جلوگیری از ورود آنان به منطقه قفقاز منعقد شد، این پیمان در دومین سال جنگ اول جهانی به امضا رسید و متعاقب آن نظامیان روسیه برای مبارزه با نیروهای عثمانی به سوی تبریز به حرکت درآمدند. روس‌ها پس از ورود به آذربایجان، ابتدا شهر تبریز و سپس ارومیه را از عثمانی‌ها پس گرفتند و تا حدود دریاچه وان در ترکیه پیشروی کردند. آنان تا زمان وقوع انقلاب بلشویکی در ایران باقی ماندند.

در طول جنگ ‌جهانی اول ایران عملا به عرصه تهاجم نظامی و سیاسی و تبلیغاتی نیروهای روس، انگلیس، آلمان و عثمانی تبدیل شده بود. کنسولگری‌های اروپا در شهرهای ایران به دژهای مسلح بیشتر شباهت داشتند تا اقامتگاه‌های نمایندگان سیاسی. از کنسولگری روس ۲۰۰ قزاق و ۵۰ سرباز پیاده، از کنسولگری انگلیس ۱۰۰ سرباز انگلیسی و ۵۰ سرباز هندی و از کنسولگری آلمان ده‌ها نظامی آلمانی محافظت می‌کردند. در سال ۱۲۹۳ ایران به آینده‌ای مبهم و نومیدانه به خاطر اشغال کشور توسط نیروهای بیگانه تن داده بود. انگلیسی‌ها و روس‌ها در این سال که سال آغازین جنگ اول جهانی بود، با رؤسای قبایل مراوده مستقیم داشتند، بر راه‌های اصلی کشور نظارت می‌کردند و در شهرهای شمالی و جنوبی ایران سربازخانه داشتند.

در خرداد ۱۲۹۴ قوای روس به سوی تهران به راه افتادند و در ماه مرداد قوای انگلیس بوشهر را به اشغال خود درآوردند. در ماه شهریور رئیسعلی دلواری در جریان مقاومت دلیرانه تنگستانی‌‌ها در برابر پیشروی نظامیان انگلیسی به شهادت رسید. نظامیان روس، ۱۷ آبان ۱۲۹۴ به قزوین رسیدند و تهران در آستانه اشغال قرار گرفت. نظامیان روس از یکسو پس از اشغال شهر کرج به سمت تهران به راه افتادند و از سوی دیگر ستون‌هایی از آن‌ها جداگانه از مرزهای شمالی کشور گذشته وارد شهر انزلی شدند.

همزمان با این وقایع تعداد زیادی از نمایندگان مجلس به همراه نیروی ژاندارمری و وزیرمختار آلمان به قم رفتند و «کمیته دفاع ملی» در این شهر تشکیل شد. احمد شاه هشدار داد در صورت ادامه حرکت قشون روسیه، پایتخت را به اصفهان منتقل خواهد کرد. علمای قم علیه متفقین فتوای جهاد دادند و مجلس که از اکثریت افتاده بود تعطیل شد. سرانجام وزرای مختار روسیه و انگلستان در دیدار با احمد شاه، او را از ترک پایتخت منصرف کردند. قرار شد قوای روسیه به سوی قزوین باز گردد، اما مدتی بعد ساوه را اشغال کردند.

اعضای کمیته دفاع ملی از قم به اصفهان و از آنجا به کرمانشاه رفتند و در اتحاد با حاکم وقت لرستان و خوزستان و عشایر قشقایی، «دولت دفاع ملی» تشکیل دادند. انگلیسی‌ها در مقابل، عشایر خمسه و بختیاری و قبایل عرب را علیه دولت دفاع ملی مسلح و مقدمات تشکیل پلیس جنوب را فراهم کردند. با نزدیک شدن ارتش روسیه از شمال، کمیته دفاع ملی کرمانشاه را به سوی قصر شیرین و کرند ترک کرد. پلیس جنوب سرانجام در ماه اسفند با نام اختصاری اِس.پی.آر شکل گرفت. همزمان با آن نظامیان روسیه تا اصفهان پیشروی کردند و این شهر را نیز به اشغال خود درآوردند. همزمان کرمانشاه نیز از سوی قوای روس اشغال شد. کمیته دفاع ملی در بهار سال بعد به بغداد و کاظمین منتقل شد. در این هنگام نیمه شمالی کشور کاملاً تحت کنترل روسیه قرار داشت، سفیر عثمانی اسیر شده بود و مهاجران ایرانی از کشور اخراج شده بودند.

مهاجران، روز نهم خرداد «هیأت جنگی ایران» را در بغداد تشکیل دادند و چند روز بعد به همراه ارتش عثمانی دوباره به خاک ایران وارد شدند. تصرف کرمانشاه در روز دهم تیر ۱۲۹۵ نقطه چرخش ماجرا محسوب می‌شد. ارتش عثمانی در نیمه مرداد به همدان وارد شد و چند روز بعد قزوین را تصرف کرد. اواخر مرداد سفرای متفقین اعضای خانواده خود را از تهران راهی اروپا کردند و در میان ارامنه شهر هراس افتاده بود. شارژ دافر عثمانی در تهران اعلامیه‌ای صادر کرد و در آن به همه اطمینان داد که «از طرف اردوی مظفر و منصور عثمانی به هیچکس اذیت و آزار نخواهد شد و اهالی نباید تهران را ترک کنند.» فرمانده ارتش عثمانی در ایران نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد برای نجات «دولت همسایه اسلامیه خود» به ایران آمده است. وثوق‌الدوله، رئیس‌الوزرای وقت به ارامنه تهران دلداری داد که آسیبی به آن‌ها نخواهد رسید. سفرای روس و انگلیس به احمد شاه اطلاع دادند که در حال خروج از تهران هستند و انتظار دارند شاه نیز چنین کند. شاه پیشنهاد آن‌ها را رد کرد و در تهران ماند.

از آغاز زمستان، تحت تأثیر شرایط عمومی جنگ دوباره ورق برگشت. ارتش انگلیس جنوب ایران را تصرف کرد و ارتش ششم عثمانی را در هم شکست. انگلیسی‌ها چند روز بعد بغداد را هم تسخیر کردند. همزمان انقلاب روسیه به پیروزی رسید و جنگ جهانی در شرایطی پایان یافت که برای ایران میراثی از آشفتگی و ویرانی باقی گذاشته بود.

منبع‌: تاریخ ایرانی