باستان شناسی, پژوهشی دائمی و پایدار است

گروه متنوعی از متخصصان در حفاری یک محوطه باستانی شرکت دارند

در گذشته‌ها و دوران پیش از جنگ جهانی دوم که باستان‌شناسی علمی در ابتدای راه خود قرار داشت، تعداد بسیار کمی، معمولا یک باستان‌شناس، یک نقشه‌بردار و طراح، یک عکاس و حداکثر یک نفر برای ثبت و ضبط مستندات یک گروه باستان‌شناسی را تشکیل می‌دادند زیرا مسائل ریز و تخصصی مورد توجه نبود و بیشتر هدف جمع‌آوری اشیا بوده و حداکثر ترسیم نقشه‌های بناها. گفته می‌شود در حفاری تپه حصار باستان‌شناس آمریکایی به تنهایی گروهی مرکب از بیشتر از ۳۰۰ کارگر حفاری را رهبری می‌کرد؛ در حالی که امروزه در قبال هر ۵ تا ۱۰ کارگر حفاری، یک باستان‌شناس در تیم وجود دارد.

اما به صورت جدی‌تر و از زمانی که باستان‌شناسی وارد مرحله نوینی شده است، باستان‌شناسان خود را از کمک‌های علمی و فنی متخصصان سایر علوم بی‌نیاز ندیده‌اند.

باستان‌شناس امروزی مدت‌هاست که هم از عکس‌های پیچیده فضایی سود می‌برد و هم از کامپیوتر دقیقا به مثابه ابزار ساده‌تری مانند بیل و کلنگ و به همین دلیل خود را ملزم می‌داند تا از متخصصان رشته‌های علمی مختلفی سود ببرد و البته حضور دائمی این متخصصان در یک محوطه باستانی اجباری نیست. اعضای یک گروه باستان‌شناسی معمولا عبارتند از باستان‌شناسانی که تعداد آنها بنا بر بزرگی و کوچکی و اهمیت محوطه‌های باستانی و دوره‌های مورد مطالعه، متفاوت است، اما چند دسته از متخصصان دیگری در علوم مختلف نیز در یک گروه باستان‌شناسی حضور دارند. اینها عبارتند از زمین‌شناسان، انسان‌شناسان فیزیکی، گیاه‌شناسان و جانورشناسان. انسان‌شناسان متخصص قادرند به نوع جنسیت، سن و سال، گروه خون، تغذیه و.... در جوامع قدیمی پی ببرند.

گیاه‌شناسان و جانورشناسان به شناسایی و مطالعه گیاهان و جانوران پرداخته و با تجزیه و تحلیل مواد آلی به دست آمده از کاوش‌ها و مطالعه باقیمانده‌های ذره‌بینی و ریزی که از شستشوی خاک‌های بیرون آمده از کاوش پیدا می‌شوند، به نوع پوشش‌های گیاهی، درختان، دانه‌های خوردنی، جانوران اهلی و وحشی موجود و امثالهم پی ببرند. گروه دیگر مجموعه‌ای از هنرمندان و افراد فنی است که به نقشه‌برداری از محل و آثار به دست آمده، عکاسی و مستندسازی این آثار، طراحی اشیا برای آماده‌سازی آنها جهت طبقه‌بندی آنها می‌پردازند. در کنار این گروه حضور مرمتگران آثار غیرمنقول و منقول نیز از لزومات یک گروه باستان‌شناسی است.

در برخی از اوقات اشیا یا آثار معماری به دست آمده به مرمت فوری، اگر چه موقت نیاز‌ دارند زیرا در غیر این صورت، امکان از بین رفتن این اشیا پس از برخورد با هوای آزاد وجود دارد. خط‌شناسان و متخصصان زبان‌های باستان، مردم شناسان فرهنگی، افراد فنی آزمایشگاهی مانند فیزیکدانان و شیمیدانان، مفسران عکس‌های هوایی و متخصصان نرم‌افزاری نیز از دیگر اعضای یک گروه باستان‌شناسی را تشکیل می‌دهند که البته حضور دائم برخی از این متخصصان در یک محوطه باستانی لازم نیست و گاهی حضور حتی بسیار کوتاه‌مدت یکی از آنها می‌تواند برخی مسائل را برای باستان‌شناسان بخوبی روشن کند.

نکته جالب اینجاست که امروزه کاوش در محل یک محوطه باستانی تنها حدود ۲۰ درصد فعالیت‌های تحقیقاتی را تشکیل می‌دهد و حدود ۸۰ درصد بقیه کار را مجموعه مطالعات داده‌های به دست آمده تشکیل می‌دهد. یک گروه باستان‌شناسی مرکب از کارشناسان و متخصصان گوناگونی است که با هماهنگی سرپرست گروه به مطالعه و تجزیه و تحلیل داده‌ها‌ می‌پردازند. حضور متخصصان علوم گوناگون در یک محوطه باستانی بسته به تاریخ و زمان آن محوطه، وضعیت جغرافیایی و محیط زیستی آن و همچنین نیاز گروه به آن متخصصان است.

● اهمیت زمان‌سنجی در باستان شناسی

اما یکی از مسائل مهم در باستان‌شناسی شناسایی تاریخ و زمان ایجاد یک بنا، خلق یک اثر هنری یا ساخت یک شیء است زیرا اگر به این تاریخ‌ها آگاهی نداشته باشیم و ندانیم یک شیء تا چه اندازه قدیمی است یا حداقل کدام شیء از دیگری قدیمی‌تر است مطالعه گذشته بی‌معناست زیرا ارزش هنری، تاریخی و فنی هر اثر بستگی به آن مرحله زمانی و مکان جغرافیایی کشف آن دارد.

تقریبا تا سال‌های اخیر، تنها ۲ روش تاریخ‌گذاری وجود داشته است: تاریخ‌گذاری نسبی و تاریخ‌گذاری زمانی و تاریخی. معنای تاریخ‌گذاری نسبی به سادگی آن است که هر چیزی در جای اصلی خود گذاشته شود: اشیا، لایه‌ها، وقایع و فرهنگ‌ها که در مراحل و لایه‌های خود جای گذاشته می‌شوند، برخی از آنان جدیدتر و برخی دیگر قدیمی‌تر هستند. تاریخ‌گذاری زمانی و تاریخی مربوط به دوره است که نوشته‌هایی از آن در دست داریم که مثلا تاریخ بنای مسجد جمعه اصفهان در چه تاریخی و در چه زمینه اجتماعی بوده یا به دست چه کسی ساخته شده است. راه‌هایی وجود دارد که از طریق تاریخ‌گذاری شیمیایی بتوان فهمید استخوان‌های موجود در یک لایه همگی مربوط به یکدیگر هستند. نیتروژن موجود در استخوان‌های دفن شده در طول زمان بتدریج کم می‌شود و فلورین( fluorine ) و اورانیوم را به خود جذب می‌کند، بنابراین اندازه‌گیری این المنت‌ها نشان می‌دهد که گروه استخوان‌های پیدا شده یا همزمان یا دارای تاریخی متفاوت از یکدیگرند. نوع دیگر تاریخ‌گذاری اشیا و مواد در باستان‌شناسی، گونه‌شناسی و قیاسی است. بعضی از اشیا داخل گروه‌های همسانی قرار می‌گیرند که از نظر جنس و ماده و شکل یا تزئینات با یکدیگر دارای شباهت‌هایی هستند. تمام این نظام را می‌توان داخل ۲ شکل اساسی جای داد: نخست اشیای مربوط به یک زمان و یک مکان واحد و دارای سبک‌های واحد و قابل تشخیص که تغییرات ایجاد شده در آنها تدریجی است. رایج‌ترین روش برای تاریخ‌گذاری نزد باستان‌شناسان استفاده از کربن ۱۴ است. با استفاده از روش‌های سال‌یابی کربن ۱۴ و با استفاده از مواد آلی باقیمانده از زمان‌های قدیم می‌توان به سن نمونه‌های مربوط به ۳۰۰۰ تا ۴۵۰۰۰ سال پیش پی برد. امروزه روش‌های آزمایشگاهی متعددی برای تاریخ‌گذاری وجود دارد مانند استفاده از لایه‌های ته‌نشین شده واروز( Varves) ، محاسبه رشد سالانه حلقه‌های آوندی درختان است. یک مرحله از حلقه‌های نازک و ضخیم به خاطر تغییرات آب و هوایی محلی می‌تواند نمونه‌هایی از درختان متعلق به سال‌های مختلف را نشان دهد. روش‌های آزمایشگاهی متعدد و پیچیده دیگری نیز مانند استفاده از روش‌هایی مانند پتاسیم آرگون، ترمولومینسنس (Thermoluminescence) تابش مـــحرک چشمی ( OSL (Optically-stimulated Luminescence وجود دارد که شرح آنها در این مختصر نمی‌گنجد.