پیوند دهنده عقل و قلب

به باور پورسینا زهد, عبادت, فلسفه و عرفان قابلیت تلفیق با یکدیگر را دارند

ابوعلی حسین‌بن عبدالله‌بن سینا نامور به ابوعلی سینا، ابن‌سینا و پورسینا، که سال ۳۵۹ هجری قمری دیده برجهان گشود و سال ۴۱۶ هجری چشم از جهان فروبست، از جمله بزرگ‌ترین، نامدارترین و پرآوازه‌ترین دانشمندان ایران و اسلام در گستره‌ای زمانی به وسعت و فراخنای تمام تاریخ است.

عمده دلیل اشتهار فراگیر ابن‌سینا که اندیشمندان فرنگی از وی با عنوان Avicenna نام می‌برند، اندیشه‌های گرانسنگ و نوشته‌های پرارزش او درباره فلسفه و پزشکی است. با وجود این، بررسی و واکاوی آثار ابن‌سینا و همچنین منابع به یادگار مانده از دوران کهن به روشنی هویدا می‌کند وی جامع تمام علوم روزگار خویش بوده و در دانش‌هایی چون ریاضیات، نجوم، موسیقی، ادبیات و... نیز در شمار سرآمدان و نخبگان روزگار خویش بوده است.

موضوعی که در اینجا مدنظر نگارنده است، بررسی جنبه‌ای از تفکر ابن‌سیناست که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است. یعنی عرفان و تصوف از دیدگاه ابوعلی سینا.

خوانش دقیق آثار ابن‌سینا بویژه کتاب اشارات و تنبیهات، بیانگر آن است که وی با مفاهیم عرفان آشنایی تام داشته و این نکته چندان در نگاشته‌های او هویداست که امروزه برخی پژوهشگران وی را به گونه‌ای عرفان منتسب سازند و حتی صوفی پیرو اندیشه وحدت وجود یاد کنند.

برابر با تاریخ، ابن‌سینا هیچ‌گاه در گذر عمر به سیر و سلوک عرفانی نپرداخت و راه و روش متصوفه را نیز هرگز در پیش نگرفت. درحقیقت، آنچه اسباب رسوخ چنین اندیشه‌ای در ذهن برخی محققان را فراهم آورده، آن است که پورسینادر آثار پرشمار خود نه تنها عرفان را ستوده، بلکه تبیین مسائلی چون شهود و کرامت‌های منتسب به عارفان و اولیا را از دیدگاه عقلی ممکن پنداشته و از این روی حتی در برخی رسایل خود به توجیه فلسفی آنها پرداخته است.

عرفان از منظر ابن‌سینا تا به آن اندازه پرارج است که با صراحت تمام عارفان را می‌ستاید: «اینان حجاب تن‌ را دریده‌اند و از آن رها شده و به عالم قدس‌ پیوسته‌اند. آنان را جنبه‌ای است پنهان و جنبه‌ای است آشکار و آنان که آن جنبه‌ها را نشناسند منکر آن شوند و آنان که به آن آگاه‌ باشند بزرگش دارند... عارف خدا را می‌جوید، اما نه برای چیزی جز خدا و هیچ‌ چیز را بر شناخت آن نمی‌گزیند، او را تنها برای او می‌پرستد، زیرا او شایسته پرستش است و عبادت خود شریف‌ترین رابطه اوست با خدا و آن نه برای رغبت به چیزی است یا برای بیم از چیزی... به راز خداوندی‌ در امر تقدیر و سرنوشت آگاه است... نفس او بزرگ‌تر از آن‌ است که هیچ ذلت بشری او را منزعج [=پریشان] سازد و کینه و حقد در یاد وی نماند و چرا چنین‌ نباشد، در حالی که خاطر او مشغول به‌ خداوند است.»

پورسینا در کتاب اشارات و تنبیهات خویش اقرار می‌دارد: «آن که‌ از متاع دنیوی و طیبات این جهانی اعراض‌ کند، زاهد است. آن که بر عبادات از نماز و روزه مواظبت دارد، عابد است و آن که اندیشه‌ و فکرش متوجه قدس جبروت است تا نور حق‌ در درونش بتابد عارف است.» به دیگر سخن، ابوعلی سینا زهد و عرفان یا عبادت و عرفان را دارای قابلیت تلفیق با یکدیگر می‌داند. او در تکاپوی آن است طریق نیل به سعادت که همان شادکامی روحانی، تعالی معنوی و پیوستن به عالم علوی است را به مردم بنمایاند. به باور او، عرفان بهترین مسیر و چونان شاهراهی است که دسترسی انسان به سعادت جاودانی را آسان می‌سازد. مع‌الوصف این نکته را نباید از خاطر زدود که برای نیل به سعادت و وصول به عالم حق، شوق، وجد و حال مفید و لازم است، اما بسنده و کافی نیست. تعلم هم باید در کار باشد تا نفس‌ استعداد تام برای اتصال به عقل فعال‌ را بیابد. یگانگی عاقل و معقول نیز محال است، مگر در موردی که نفس استعداد و قابلیت وصول به حق را حاصل کند.

درواقع می‌توان گفت برای ابن‌سینا طریق سیر و سلوک مشخص وآشکار است. به عقیده وی برای پیمودن این راه سالک از آغاز تا انجام باید با تعلم و تعقل‌ همراه شود.

به عنوان برآیند سخن می‌توان گفت عرفان در قاموس ابن‌سینا همان تکمیل کارکرد فلسفه است. هرچند عرفان و فلسفه روشی کاملا متمایز وجدا از یکدیگر را دنبال می‌کنند و یکی از اشراق آنی در قالب علم حضوری سخن می‌گوید و آن دیگری شناخت حقایق معنوی را از قبل براهین عقلی دنبال می‌کند، اما در واپسین مرحله شناخت حقیقت، همزمان عمل می‌کنند. به همین جهت پورسینا را می‌توان از جمله نخستین کسانی در تاریخ ایران و اسلام دانست که کمر همت در پیمودن مسیر تلفیق عرفان و فلسفه بربستند. مسیری که ابن‌سینا از جمله آغازکنندگان آن بود و افرادی چون ملاصدرا آن را در سده‌های آتی به سرانجام رساندند.

امیر نعمتی لیمایی