اولویت ما محیط زیست است, نه گردشگری

گفت وگو با رئیس کمیته ملی طبیعت گردی

ایران، کشوری چهارفصل است. مواریث فرهنگی ایران در دنیا بی‌همتاست. نمونه‌هایی از معماری کهن در ایران وجود دارد که در هیچ کجای دنیا به چشم نمی‌خورد.

ایران، سایت‌های پرنده‌نگری دارد که گونه‌هایش قابل قیاس با هیچ کشوری نیست. در میانه تابستان، پیست اسکی شهرکرد فعال و در میانه زمستان سایت غواصی چابهار به کار خود ادامه می‌دهد.آداب و مناسبات مردم‌شناختی ایران نیز برای بسیاری از مردم دنیا جالب‌توجه است و بی‌مانندهای دیگری که ایران دارد...با وجود این جاذبه‌ها، ایران سالانه تنها کمتر از ۳۰۰هزار گردشگر خارجی دارد. بی‌شک این تعداد ناچیز حاصل محدودیت گردشگری تفریحی و ناکافی‌بودن زیرساخت‌های مهم سفر چون هتل‌های به‌معنای واقعی کلمه ۴ یا ۵ ستاره، جاده‌های مناسب، خطوط هوایی مطمئن و منظم است اما در دو دهه اخیر، گونه‌ای از گردشگری در دنیا باب شده که مشتریانش نه دنبال اقتضائات گردشگری تفریحی هستند و نه نیاز به هتل ۵ ستاره و جاده باکیفیت دارند.آنها از جاده خاکی لذت می‌برند و در کنار رودخانه و در دل کوهستان چادر می‌زنند و تنها از دیدن عناصر طبیعت چون گیاهان، پرندگان، جانوران و شرایط خاص اقلیمی خرسند می‌شوند.طبیعت‌گردی یا اکوتوریسم، گونه‌ای از گردشگری است که با سرمایه‌گذاری و حمایت همه‌جانبه از آن امید می‌رود خلأ توریست را در صنعت گردشگری ایران پر کند. در راستای توسعه طبیعت‌گردی در ایران، ۲ سال و اندی است که کمیته ملی طبیعت‌گردی ایران شکل گرفته است. آنچه در پی می‌آید، سیاست‌ها، فعالیت‌ها و باید و نبایدهای طبیعت‌گردی ایران از زبان آرش کوشا، رئیس کمیته ملی طبیعت‌گردی ایران است.

▪ کمیته ملی طبیعت‌گردی را به اختصار معرفی کنید. این کمیته از چه سالی و با همکاری چه ارگان‌هایی و با چه اهدافی تشکیل شده است؟

ـ باتوجه به اهمیتی که امروزه بحث اکوتوریسم پیدا کرده، کشورهایی که از ظرفیت‌های بالای طبیعی برای توسعه طبیعت‌گردی برخوردارند، برنامه‌های متعددی را برای توسعه اکوتوریسم طراحی کرده‌اند.در کشور ما نیز باتوجه به غفلتی که در این حوزه شده بود، خوشبختانه کمیته‌ملی طبیعت‌گردی در دولت هشتم به تصویب رسید و کار این کمیته در دولت نهم آغاز شد. عمده کار کمیته در آیین‌نامه مصوب دولت مندرج است. این کمیته با رویکرد برنامه‌ریزی و هماهنگی و سیاستگذاری با همکاری دستگاه‌های مرتبط با توسعه اکوتوریسم، کار خود را آغاز کرد.وزارت جهاد کشاورزی با محوریت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان حفاظت از محیط‌زیست، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و معاونت نظارت و برنامه‌ریزی راهبردی ریاست‌جمهوری، اجزای اصلی کمیته ملی طبیعت‌گردی به‌شمار می‌آیند تا اهداف این کمیته را پیش ببرند. بنابراین ما در اولین گام، سند ملی کمیته طبیعت‌گردی کشور را به تصویب رساندیم و در این سند با یک متر کاملا علمی، ظرفیت‌ها و جاذبه و آنچه باید به‌عنوان عناصر و اجزای اصلی در برنامه توسعه اکوتوریسم مورد توجه قرار گیرد، مشخص شد.

▪ در ایران گردش در طبیعت به شکلی کاملاً غیرمسوولانه به محیط زیست آسیب می‌زند، سیاست کمیته ملی طبیعت‌گردی در قبال این مساله چیست و چه برنامه‌ای برای مصون ماندن محیط‌زیست از عوارض گردشگری دارید؟

ـ به نکته بسیار مهمی اشاره کردید. وضعیتی که در حال حاضر بحث اکوتوریسم را در ذهن ما تداعی می‌کند طیبعت‌گردی نیست و در واقع برنامه‌ریزی اکوتوریسم علاج همین دردی است که امروز وجود دارد. یکی از دلایلی که موجب شده مخاطرات زیست‌محیطی را در بعضی جاذبه‌ها در حد اعلا و فراتر از ظرفیت آن عرصه‌ها شاهد باشیم، این است که توزیع و توسعه منطقه‌ای گردشگری به صورت پایه‌ای صورت نگرفته است. به عنوان مثال در تهران جاذبه‌های طبیعی متنوعی وجود دارد. اما چون نه شناسایی و نه اطلاع‌رسانی شده‌اند و نه زیرساخت‌هایشان فراهم شده فشار گردشگری به اندک نقاطی که شناسایی شده‌اند، وارد می‌شود. لذا در طبیعت‌گردی چون به دنبال توسعه پایدار و همچنین بهره‌برداری پایدار هستیم، در قبال این موضوع چند کار انجام داده‌ایم که مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین آن شناسایی دقیق سایت‌های طبیعت‌‌گردی کشور براساس برنامه اکوتوریسم و در قالب سند ملی طبیعت‌گردی است و سال‌های ۸۷ و ۸۸ سال‌های پیشتاز اجرای برنامه‌های سند ملی است.

▪ در این ۲ سال که پیشتاز اجرای برنامه‌ها هستید چه برنامه‌هایی عملی می‌شوند و آیا در میان این برنامه‌ها آموزش و فرهنگ‌سازی که خلائی جدی در این حوزه به حساب می‌آیند به چشم می‌خورد؟

ـ پیشتازی ما در برنامه‌ریزی مربوط به همین ۲ موردی است که شما اشاره کردید در واقع ما ۲ استراتژی در سند ملی داریم که یکی آموزش و تجهیز نیروی انسانی است و جلد مشخصی از سند ملی به این موضوع پرداخته است و دیگری استراتژی ترویج و فرهنگ‌سازی طبیعت‌گردی است. در برنامه‌های پیشتاز و اجرایی که امسال شروع کردیم، ۵ موضوع را به‌طور مشخص دنبال می‌کنیم، پیشتاز این ۵ حوزه بحث آموزش نیروی انسانی است که خود این بحث هم به قسمت‌های مختلفی چون آموزش مهارت‌های رسمی مقدماتی، آموزش مهارت‌های رسمی میانی و عالی، برگزاری دوره‌های توجیهی برای ساکنان بومی تقسیم می‌شود در این راستا راه‌اندازی و ساماندهی شبکه بلدهای محلی از جمله کارهایی است که در دست اقدام داریم همچنین با عضویت در انجمن جهانی اکوتوریسم از تجارب و کمک‌های این نهاد بین‌المللی در راه آموزش استفاده می‌کنیم.مطالعات و طراحی نیز بخش بسیار مهمی محسوب می‌شود، تمامی تصمیم‌گیری‌ها در کمیته براساس مطالعه انجام می‌شود و این مطالعه، مطالعه میدانی و کاربردی و نه صرفا مطالعات کتابخانه‌ای است. این مطالعات به ما برنامه اجرایی و توان مدیریت می‌دهند. و اما بخش بعدی تبلیغ، ترویج و اطلاع‌رسانی در حوزه طبیعت‌گردی است.در حال حاضر منابعی که بتواند جاذبه‌های اکوتوریستی ما را به نحو علمی و موثر معرفی کند بسیار محدود هستند اولین کاری که در این راستا انجام شده تهیه اقلام و بسته‌های تبلیغاتی و حضور در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی گردشگری است. همچنین راه‌اندازی سایت اکوتوریسم و تهیه اطلس اکوتوریسم را در برنامه داریم که هر دوی اینها تا پایان امسال آماده می‌شوند. تهیه برنامه‌های تلویزیونی از جاذبه‌های طبیعت‌گردی و پخش در شبکه‌های داخلی و خارجی، حمایت از رسانه‌های فعال در حوزه اکوتوریسم و ایجاد دفاتر اطلاع‌رسانی در استان‌ها، مسیرهای طبیعت‌گردی و بازارهای هدف جذب اکوتوریست را هم در برنامه داریم.

▪ آیا مشخص شده که این برنامه‌ها چه زمانی شروع و چه تاریخی خاتمه می‌یابد و چه نتایجی را دربرخواهد داشت؟

ـ برنامه‌های ما دقیقاً زمان‌بندی شده است. همان‌طور که عرض کردم سال ۸۷ و ۸۸ سال‌های پیشتاز توسعه طبیعت‌گردی است پروژه‌های توسعه طبیعت‌گردی در این ۲ سال ریز و طبقه‌بندی شده است. ظرفیت و نیازهای تک تک استان‌ها را شناخته‌ایم و برای هر پروژه نیز در هر استان و حتی در مورد هر جاذبه و سایت طبیعی زمان شروع و خاتمه تعیین کرده‌ایم و حتی نتایج حاصل از این طرح‌ها نیز کاملا پیش‌بینی شده است تا ما بتوانیم با یک سیستم برنامه‌ریزی علمی و سنجش‌پذیر و پایش کار را پیگیری کنیم.

با توجه به اینکه اکوتوریسم امکانات آنچنانی مثل هتل‌های ۵ یا ۶ ستاره و جاده‌های آسفالته و...

▪ نمی‌خواهد و از سویی با محدودیت‌های گردشگری تفریحی نیز مواجه نیست برای جذب گردشگر خارجی در بخش طبیعت‌گردی چه کرده‌اید و آیا زیرساخت‌های مناسب طبیعت‌گردی مانند سایت‌های کمپینگ یا سرویس‌های بهداشتی برای جذب طبیعت‌گرد فراهم شده است؟

ـ دقیقا همین‌طور است که می‌فرمایید. اکوتوریست هتل ۵ ستاره نمی‌خواهد و تنها یک کمپینگ ساده اما استاندارد برایش کافی است بنابراین ما اولین مرحله روستاهای هدف گردشگری را مدنظر داریم. ۴۰۰ روستا مشخص شده‌اند که در این روستاها طرح ساماندهی اقامتگاه‌های محلی در دست اجراست. اولویت این روستاها برای طرح اقامتگاه‌های محلی نزدیکی به سایت‌های اصلی و مناطق حفاظت شده خاص برای طبیعت‌گردی است. این طرح بسیار سودمند و مفید فایده است چرا که از یک سو بومیان یک منطقه به ‌دنبال کسب درآمد حاصل از حضور گردشگر در منطقه هستند و از سوی دیگر گردشگر نیز بسیار علاقه‌مند است که با یک خانواده عشایری و روستایی چند روز زندگی کند، غذای آنها را بخورد و با آداب و رسوم و شیوه زندگی آنها آشنا شود. علاوه بر این در سال ۸۷ یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های ما، توسعه کمپینگ در سایت‌های طبیعت‌گردی است.

‌▪ به عقیده بسیاری از کارشناسان در شرایط فعلی طبیعت‌گردی در ایران نوعی ریسک محسوب می‌شود؛ زیرا ایران امکانات امداد و نجات سازماندهی شده و نیروی حرفه‌ای برای کمک به طبیعت‌گردان حادثه‌زده را ندارد و ساعات اولیه کمک به مجروح و مصدوم را از دست می‌دهد و این مساله به عنوان بزرگ‌ترین ریسک اکوتوریسم ایران است، نظر شما در این‌باره چیست؟

ـ امداد و نجات بخش بسیار مهمی از طبیعت‌گردی است که تاکنون در این حوزه هیچ‌ کاری نشده است. به عنوان مثال در کویر و بیابان که یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های اکوتوریستی ایران به شمار می‌رود و از ظرفیت بسیار بالایی برای جذب توریست برخوردار است، در حوزه امداد و نجات هیچ کار جدی صورت نگرفته است و فعلا مراحل مطالعاتی‌اش را طی می‌کند. اما در مناطق کوهستانی که امداد و نجات بحث بسیار جدی‌تری است خوشبختانه مذاکراتی با فدراسیون کوهنوردی صورت گرفته و بخشی از پوشش امدادی طبیعت‌گردان در کوهستان را این فدراسیون تقبل خواهد کرد. همچنین دو شرکت امداد و نجات هم مصوب شده‌اند که کار اینها امداد و نجات است و از نیروهای حرفه‌ای و آموزش‌دیده بهره می‌برند. کمیته ملی طبیعت‌گردی هم از اینها حمایت می‌کند تا اینها حضور موثری داشته باشند. کار کارگروه امداد و نجات هم در کمیته از امسال شروع شده و از بخش‌های خصوصی که در زمینه امداد و نجات متقاضی فعالیت باشند به گرمی استقبال خواهد شد.

▪ فکر می‌کنید چه تعداد تورگردان حرفه‌ای طبیعت در ایران داریم که بتواند در مواقع بحران طبیعت‌گرد را حفظ کنند؟

ـ خوشبختانه تور لیدر طبیعت در ایران کم نیست اما چون تورهای طبیعت‌گردی تاکنون تخصصی نبوده، اینها ظهور و بروز آنچنانی نداشته‌اند. در حال حاضر ما تنها ۳۰۰ نفر نیروی تربیت شده و حرفه‌ای داریم که در ۳ موسسه آموزش طبیعت‌گردی آوای طبیعت، اکوتور و طبیعت آموزش دیده‌اند.

▪ آیا امکانات یا تسهیلات خاصی برای سرمایه‌گذاران در بخش اکوتوریسم یا آژانس‌های مسافرتی که تورهای طبیعت‌گردی خارجی جذب و برگزار می‌کنند وجود دارد؟ کمیته ملی طبیعت‌گردی چه حمایتی از این بخش خصوصی می‌کند؟

ـ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به حوزه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی توجه جدی دارد و بسته‌های سرمایه‌گذاری در سازمان آماده عرضه به بخش خصوصی است. در سند ملی طبیعت‌گردی نیز ۳۰ درصد آماده‌سازی زیرساخت‌ها در اختیار و قدرت بخش دولتی دیده شده و هفتاد درصد آن آماده واگذاری به بخش خصوصی است. برای فعالیت در این حوزه ۲۰ تا ۳۰ درصد مبلغ طرح را سرمایه‌گذار تقبل می‌کند و هفتاد تا هشتاد درصد را سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تسهیلات ارائه می‌کند.

همانطور که کاملا استحضار دارید بسیاری از مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی ایران به واسطه ساخت و سازهای غیرمجاز تخریب شده است که بارز‌ترین این تخریب مناظر طبیعی در سواحل شمالی کشور به چشم می‌خورد. اولا بفرمایید سیاست کمیته ملی طبیعت‌گردی در قبال این مساله چیست و ثانیا کمیته چقدر قدرت برخورد با این تخریب مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی را دارد.

این مساله که شما می‌فرمایید کار بسیار گسترده‌ای است و در واقع توسعه ناپایداری بوده که در اکثر نقاط کشور با آن موجه هستیم. اما مدیریت منظر و چشم‌اندازها در توسعه طبیعت‌گردی بسیار حائز اهمیت است و جایگاه ویژه‌ای در سند ملی طبیعت‌گردی دارد. از این پس هم ما در حد توان جلوی ساخت و سازهایی را که به منظر طبیعت آسیب برساند خواهیم گرفت. از سویی دیگر آزادسازی حریم‌ها و مناظر طبیعی از توسعه ناپایداری که تاکنون صورت گرفته کار بسیار بزرگی است که نه‌تنها در ید اختیار کمیته ملی طبیعت‌گردی نیست بلکه توان و اراده ملی را می‌طلبد و نیازمند یک خواست جمعی است که در این خواست جمعی هم مردم و هم دولت حضور دارند.

▪ در چالش‌هایی که بین این دو پیش می‌آید مانند کشیدن جاده در جنگل‌های بکر از یک‌سو محیط زیست را نابود می‌کند و از سوی دیگر رشد گردشگری را در پی دارد. سیاست کمیته ملی طبیعت‌گردی حفاظت از محیط زیست است یا افزایش حجم گردشگر؟

ـ حفظ منابع طبیعی برای ما اولویت است چرا که این میراث است که باید به نسل‌های آینده منتقل شود. چنانچه اینگونه نشود نسل‌های بعد ما را نخواهند بخشید. با این حال مباحث توسعه گردشگری را نیز نباید نادیده گرفت. بنده معتقدم که بن‌بستی در این‌گونه موارد وجود ندارد و می‌توان با کمی تفکر و برنامه‌ریزی توسعه بیشترگردشگری را با کمترین آسیب به محیط‌زیست و منابع طبیعی دنبال کرد.

▪ و به عنوان آخرین سوال، نه به عنوان رئیس کمیته ملی طبیعت‌گردی که به عنوان یک کارشناس، آینده اکوتوریسم ایران را چطور می‌بینید؟

ـ طبق آمار انجمن جهانی اکوتوریسم، از سال ۱۹۹۰ سریع‌ترین رشد گردشگری در جهان را اکوتوریسم داشته و از سال ۲۰۰۴ رشد این شاخه از گردشگری سه برابر رشد انواع گردشگری در جهان بوده است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۱۰، پنجاه درصد گردشگران جهان طبیعت‌گرد باشند. ما هم کشوری هستیم که پتانسیل‌های طبیعی‌مان برای بسیاری از کشورها عجیب و باورنکردنی است. با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته بنده بسیار به رشد اکوتوریسم در ایران خوشبین هستم و معتقدم ما به تعداد تعیین‌شده پنج میلیون طبیعت‌گرد خارجی تا افق چشم‌انداز توسعه خواهیم رسید و بنده به این پنج میلیون یقین دارم.

سعید حبیب‌اله