تعارضات متفکران دوران مدرن

وضع نگارش کتاب فلسفی نسبتی نزدیک با وضع تفکر دارد کتاب های فلسفه بنا به نقشی که تفکر فلسفی در حیات فرهنگی ما داشته, همواره شاخصی برای وضع تفکر بوده است

وضع نگارش کتاب فلسفی نسبتی نزدیک با وضع تفکر دارد. کتاب های فلسفه بنا به نقشی که تفکر فلسفی در حیات فرهنگی ما داشته، همواره شاخصی برای وضع تفکر بوده است. علاوه بر این از آغاز مواجهه ایران با عالم مدرن، وضع کتاب های فلسفه غرب و نحوه نگارش آنها معرف نحوه و میزان فهم ما از عالم مدرن هم بوده. حتی میزان و چگونگی استقبال اهل فلسفه و روشنفکران از کتاب های فلسفی می تواند راهی برای فهم وضع تفکر در این اقلیم باشد. باید توجه کنیم که روایت فلسفه ها، کار ساده ترجمه و برگردان یک متن نیست. راوی باید خود متفکر باشد و خود همراه با فیلسوف اندیشیده باشد تا بتواند راوی وی باشد. از سوی دیگر روایت هر راوی نشانه هایی از خود او هم در خود دارد. کتاب های فلسفه غرب در ایران، هم نشان دهنده نحوه پذیرش مبانی فرهنگ مدرن و معاصر در فکر و جان ایرانیان است و هم نشان دهنده نحوه نگریستن ایرانیان در آیینه غرب است.

از زمانی که کار نگارش فلسفه غرب در ایران شروع شده چند دهه می گذرد. بدون تردید اولین کار بزرگ «سیر حکمت در اروپا» است. این کتاب هنوز برای علاقه مندان به فلسفه کتاب مفید و خوبی است. از کتاب سیر حکمت تا کتاب های اخیر آقای بابک احمدی راهی طولانی طی شده است. سرگذشت ترجمه و تقریر فلسفه های غربی، بهترین آیینه برای فهم سرگذشت تفکر غرب در ایران است. در این مسیر نویسندگان بسیاری بارهای گران بر دوش گرفته اند تا وضع تفکر فلسفی و زبان فلسفه به پختگی و روانی و قوت فعلی رسیده است. اگر بخواهیم از این بزرگان نام ببریم، تعداد زیادی نیستند. این گروه از نویسندگان در واقع به تعبیر هگلی، فلسفه مدرن را به زبان فارسی آموخته اند. وقتی به کارنامه این گروه می نگریم، جناب بابک احمدی به خصوص در دو دهه اخیر نقشی ممتاز و غیرقابل چشم پوشی ایفا کرده است. تا اواخر دهه ۶۰، وقتی درس فلسفه های اگزیستانس می خواندیم، کتاب های مناسب برای مطالعه در این حوزه یا نبود یا بسیار اندک بود. در حال حاضر دو کتاب آقای احمدی یعنی دو جلد کتاب مربوط به «هایدگر» و کتاب «سارتر که می نوشت» از بهترین منابع فارسی در مورد این دو فیلسوف است. احمدی با آثار خود طالبان آشنایی با فلسفه های غربی را در حوزه هایی که نوشته از سردرگمی خارج ساخته و متونی مطمئن، روشن و روان در اختیار آنها قرار داده است.

نمونه آن کتاب دوجلدی هایدگر است که قبل از وی به رغم اینکه چند دهه در ایران نام هایدگر بر زبان ها جاری بود، معرفی دقیق و مطمئنی از وی صورت نگرفته بود. جناب احمدی زبانی وزین، روان و منسجم دارد. نثر وی نشانه پختگی و بلوغ زبان فلسفه در ایران است. الفاظ رام و در اختیار وی هستند و این نشانه آن است که خود وی با این اندیشه ها زندگی کرده است؛ وی عبارتی را نیندیشیده و بدون پشتوانه و استناد ننوشته. آثار احمدی پژوهشی صرف بر اساس مراجعه به منابع نیست، بلکه حاصل زندگی و تجربه دوران زندگی وی است. این مطلب را در اغلب آثار وی به خصوص «سارتر که می نوشت» یا «چهار گزارش» می توان احساس کرد. کتاب «مارکس و سیاست مدرن» کتابی درخور ستایش است و گستردگی دامنه اندیشه و پژوهش وی را نشان می دهد. در معرفی برخی اندیشه ها و حوزه های فکری مثل هرمنوتیک و زیبایی شناسی فضل تقدم با وی است و وی اول بار این اندیشه ها را بر زبان فارسی نشانده است. کتاب «چهار گزارش از تذکره الاولیاء عطار» از بهترین و اثرگذارترین آثار احمدی است. اهمیت این کتاب از آن جهت است که اثری مربوط به فرهنگی ماقبل مدرن را، در فضای فرهنگ و اندیشه معاصر بازاندیشی کرده است. این کتاب بسیار صمیمانه نوشته شده است. انسان در حالی که عالم معاصر را ترک نمی کند اثری مربوط به حدود ۸۰۰ سال قبل را می خواند. ما که در عالم معاصریم، به محض اینکه آثار سنایی و عطار و عراقی را می خوانیم انگار که از اکنون کنده شده ایم. اما این وضع زمانه ماست و شاید اقتضای عالم ما باشد که به درنوردیدن زمان به گونه یی عادت کنیم و بتوانیم بین عناصر و پاره های فکری و فرهنگی پدید آمده در زمان های متفاوت تالیف و آشتی برقرار کنیم.

کار جناب احمدی در این کتاب را می توان نمونه یی از بازاندیشی محسوب کرد که فارغ از موافقت یا مخالفت با شیوه و مبانی وی بسیار آموزنده است. آموزندگی و کارآمدی آن به خصوص برای وضعی است که در آن به سر می بریم. لزومی ندارد خواننده این کتاب با محتوا و جهت گیری نویسنده موافق و همراه باشد. نحوه بازاندیشی و بازخوانی اهمیت دارد. اگر هگلی به وضع خود نگاه کنیم، تا وقتی که در عالم ما آشتی و تالیف بین اجزا و عناصر متعارض سازنده زندگی امروزمان پدید نیاید، نباید انتظار جوشش اندیشه از جان و ذهن مان و کنش از سر دانایی و بصیرت از خود داشته باشیم. شرط اول رسیدن به این نقطه رفع تعارضات از جمله تعارضات سنت و مدرنیته، گذشته و آینده، نظر و عمل و مانند آن است. کتاب هایی مانند «چهار گزارش» می توانند علامت گذار متفکران ما از تعارضات و دوگانه های رهزنً اندیشه باشد. تعارضاتی که متفکران دوره مدرنً ما را همواره به خود مشغول داشته و آنها نتوانسته اند جز با نفی یا استحاله یک طرفً تعارض بیندیشند.

علی اصغر مصلح

استاد دانشگاه و نویسنده