گل یا پوچ

میدانداری مسکو با وعده های بی سرانجام

فاصله روزی که سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی در دیدار با سرگئی ریباکف معاون وزیر امور خارجه روسیه تصریح کرد؛ «همکاری با روسیه انتخاب ایران است» تا روزی که حسین فیروزآبادی رئیس ستاد کل نیروهای مسلح از روس ها به خاطر عدم ارائه موشک های اس-۳۰۰ گلایه کرد و کمی بعد نیز وزیر انرژی روسیه از تعویق مجدد راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر خبر داد، دو هفته بیشتر نشد و مجموعه این وقایع این سوال را مطرح کرده است که آیا شاهد سیاست نوین روسیه در قبال ایران هستیم؟

سیاستی که با آمدن باراک اوباما به کاخ سفید شکل گرفته و ناشی از موفقیت رایزنی های سیاستگذار جدید امریکا با ساکنان کرملین است.

تازگی ها لحن مقامات روسی علیه ایران درباره فعالیت های هسته یی اش تندتر شده است و دیمیتری مدودوف برخلاف چند ماه اخیر به صراحت تهران را تهدید به تحریم های بیشتر در صورت پاسخ مثبت ندادن به پیشنهاد غرب برای تامین سوخت هسته یی می کند. از سوی دیگر تحویل موشک اس-۳۰۰ به ایران به تعویق افتاده به گونه یی که صدای اعتراض رئیس ستاد کل نیروهای مسلح هم درآمده است. در همین حال دیگر همکار ی های استراتژیک ایران و روسیه نیز تحت تاثیر مناسبات بهبودیافته مسکو و واشنگتن قرار گرفته است. از جمله نیروگاه اتمی بوشهر که بیش از ۱۰ سال از زمانی که برای راه اندازی اش وعده داده شده بود، می گذرد اما همچنان خبری از پیوستن این نیروگاه به مدار برق کشورمان نیست.

لذا این سوال پیش می آید که آیا مسکو، تهران را که «شریک منطقه یی» روسیه به حساب می آمد، قربانی سیاست های نوین خود کرده و امریکا یعنی «شریک جهانی» را انتخاب کرده است؟ اما به نظر می رسد سرفصل تازه یی در رابطه مسکو- واشنگتن گشوده شده است. پس از تصمیم امریکا برای عدم اجرای طرح سپر موشکی در اروپای شرقی، مناسبات امریکا با روسیه بهبود یافت و هر دو کشور خشنود از امضای قرارداد محدود کردن بیشتر زرادخانه اتمی خود هستند.

طرف دیگر مساله شریک منطقه یی روسیه یعنی ایران قرار دارد که کارشناسان روسی معتقدند به رغم انتقادات مدودوف از ایران، روسیه قصد از دست دادن ایران را ندارد. آنها دلیل می آورند که عراق و افغانستان در زیر نفوذ غرب و امریکا قرار دارند و روسیه نباید ایران را از دست بدهد. این کارشناسان همچنین می گویند این به نفع روسیه است که مناسبات خود را با تهران بیشتر از این تیره نسازد. اما تنش عمده یی که بین این دو همسایه به وجود آمده بحث بر سر همان دو قراردادی است که ذکرش رفت. اما نگاهی به روند برخورد ایران با این دو قرارداد به خوبی گویای آن است که روسیه دغدغه چندانی از برخورد همسایه «نجیب» جنوبی خود ندارد چرا که به عینه دیده است تهران در نهایت با شرایطی که روس ها برایش تعیین کرده اند، کنار آمده است، پس با خیال راحت به میدانداری در زمین بازی با امریکا و ایران می پردازد.

● موشک های تنش زا

قرارداد عرضه سیستم های اس-۳۰۰ به ایران در ماه دسامبر ۲۰۰۵ امضا شده بود، اما رسماً از آغاز تحقق این قرارداد اطلاعی داده نشده است. تا اینکه سال گذشته ایرنا به نقل از «اسماعیل کوثری» معاون رئیس کمیسیون سیاست خارجی و امنیتی مجلس ایران اطلاع داد روسیه عرضه قطعات سیستم دفاع ضدهوایی اس-۳۰۰ به ایران را آغاز کرده است. پس از آن سازمان فدرال همکاری های فنی و نظامی روسیه رسماً اعلام کرد خبر عرضه سیستم های ضدهوایی اس-۳۰۰ به ایران صحت ندارد.

سیستم های اس-۳۰۰ ویژه دفاع از موسسات صنعتی، نهادهای دولتی، پایگاه های نظامی و مقرهای فرماندهی در برابر حملات هوایی و فضایی دشمن هستند. این سیستم قادر به نابودسازی اهداف بالستیک بوده و از قابلیت واردسازی ضربه به اهداف زمینی نیز برخوردار است. تازه ترین مدل سیستم اس-۳۰۰ می تواند هواپیماهای دشمن را در فاصله ۱۵۰ کیلومتری و ارتفاع ۲۷ کیلومتری نابود کند.

پیشتر روسیه به ایران مجموعه های ضدهوایی موشکی تور- ام- یک را با برد شلیک ۱۲ کیلومتر و ارتفاع پرواز موشک شش کیلومتر عرضه کرده بود اما اخبار مربوط به احتمال عرضه مجموعه های موشکی اس-۳۰۰ از روسیه به ایران نگرانی کشورهای غربی و اسرائیل را برانگیخت.

در ماه اکتبر سال ۲۰۰۹ معلوم شد روسیه از تحویل موشک های اس-۳۰۰ خودداری کرده و «سرگئی ایوانف» معاون نخست وزیر روسیه نیز این مساله را تایید کرد.

بدون تردید این گام به خاطر بازبینی تازه در روابط روسیه- امریکا برداشته شد؛ چرا که امریکا و اسرائیل بارها از مسکو خواسته بودند این تسلیحات که ماهیت دفاعی دارند را به ایران تحویل ندهد.

امتناع مسکو از ارائه موشک های مذکور به ایران در حالی صورت گرفت که دو سال پیش مقامات روسیه پس از ارسال موشک های کوتاه برد تور- ام- یک (۱-M-TOR) را به تهران تاکید کردند؛ «اگر رهبران ایران تصمیم بگیرند تسلیحات بیشتری در اختیار داشته باشند، ما می توانیم این تسلیحات را برایشان تهیه کنیم.»

این اظهارات که عمدتاً از سوی وزیر دفاع روسیه بیان می شد و به تایید وزیر خارجه این کشور نیز می رسید باعث اعتراض امریکا شد؛ چرا که به تازگی از تمامی کشورهای جهان خواسته بود صدور تسلیحات به ایران را متوقف کنند. این خواسته در کنار سفارشی مطرح شد که واشنگتن درخصوص صدور هرگونه تجهیزات هسته یی به ایران به خاطر فعالیت های اتمی اش در قالب قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرده بود.

دی ماه سال ۸۶ نیز مصطفی محمدنجار وزیر دفاع از تحویل سامانه مدرن موشکی «اس-۳۰۰» به کشورمان خبر داد. وزیر پیشین دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح این خبر را در حاشیه مراسم بهره برداری از دو طرح دفاعی اعلام کرد و افزود؛ «سامانه اس-۳۰۰ در قالب قراردادی که در گذشته با روسیه منعقد شده تحویل ایران خواهد شد. وی در عین حال هیچ اشاره یی به زمان تحویل این موشک ها نکرد و گفت بعداً اعلام خواهد شد.»

البته نکته قابل توجه اینجاست که افزایش قدرت ناشی از داشتن موشک های اس- ۳۰۰، فقط در بخش دفاعی صورت می گیرد، چرا که این موشک ها دفاعی هستند و کاربرد تهاجمی ندارند. یعنی این موشک، مخصوص حمله به هواپیماهای مهاجم است و ایران یا هر کشوری نمی تواند با این موشک ها به کشور دیگری حمله کند. اما همین موضوع هم موجب نگرانی مقامات امریکایی شد و یکی از سخنگوهای کاخ سفید گفت دولت وی چشم انداز فروش هر نوع تسلیحات دفاعی روسی به ایران را نگران کننده تلقی می کند. اسرائیل نیز همان موقع صدور تسلیحات به ایران را تقبیح کرد.

به هرحال در پی فشارهایی که غرب بر روسیه وارد آورده و ظاهراً موفقیت آمیز بوده است، کاخ کرملین تاکنون از ارائه موشک های مذکور به ایران خودداری کرده و تهران نیز تا این لحظه واکنش ویژه یی به این بی تعهدی مسکو نداشته است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که روسیه بارها نشان داده است در معاملات منطقه یی، بازی را در زمان قانونی اش به پایان نمی رساند و بازیگری قوی در امتیازگیری است چرا که به همان صراحتی که عنوان می کند «در زمینه توسعه فناوری نظامی و براساس قوانین بین المللی با ایران همکاری دو جانبه دارد» در مذاکرات دوجانبه اش با مقامات اسرائیلی نیز وعده می دهد موشک های پیشرفته یی را در اختیار ایران قرار نخواهد داد و تاکنون نیز چنین کرده است.

از این رو روس ها همان طور که مقامات کاخ سفید گفته اند، به خوبی می دانند الان زمان معامله یا اجرای قرارداد با ایران نیست و اگر هم بحث فروش موشک های اس-۳۰۰ به تهران را تکذیب نکرده اند، فقط به آن خاطر است که بتوانند میدان دار باشند. البته در خوشبینانه ترین حالت نیز می توان گفت در آینده یی نه چندان نزدیک این نوع موشک های پیشرفته را تحویل ایران خواهند داد اما در قالب بازی پیچیده یی که مشابه آن را درباره نیروگاه اتمی بوشهر اجرا کرده اند. یعنی روسیه قول تحویل سامانه دفاعی اس-۳۰۰ را می دهد اما با تاخیر.

● نیروگاه تاریخی

اما قبل از موشک ها، نیروگاه بوشهر مصداق خلف وعده روس ها محسوب می شود. براساس قرارداد اولیه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر که بین ایران و روسیه امضا شده، قرار بود این نیروگاه در ژوئیه سال ۱۹۹۹، یعنی بیش از ۱۰ سال پیش، به کار افتد. اما در خلال ۱۰ سال گذشته، روسیه دلایل مختلف فنی و مالی را عامل تعویق در تکمیل این طرح عنوان کرده است. ساده انگاری است اگر بخواهیم این علت را واقعی دانسته و عاری از مسائل سیاسی ناشی از موضوع هسته یی ایران بدانیم؛ چرا که بارها و بارها مقامات ارشد و مسوول این کشور با تعیین تاریخ دقیقی، قول راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر را داده بودند و حتی در سفری که سرگئی کرینکو، رئیس سازمان انرژی اتمی روسیه به تهران داشت تا بازدیدی هم از نیروگاه بوشهر داشته باشد، امیدواری ها برای به پایان رسیدن عملیات این نیروگاه افزایش یافت. آن موقع اگرچه هیچ اشاره یی به زمان راه اندازی نیروگاه بوشهر نشد و این دید و بازدید بدون تعیین تاریخی به پایان رسید اما بعد از آن لااقل دو بار مسوولان روسیه وعده دادند؛ یک بار وعده تابستان و یک بار وعده پاییز. اما این فصل ها هم گذشتند و اینک که در آستانه زمستان قرار داریم فقط بر قطر وعده های بی سرانجام کرملین افزوده شده است بدون آنکه عکس العمل جدی از طرف ایران دیده شود این در حالی است که نزدیک به ۱۰ سال طول کشید تا سال گذشته شاهد راه اندازی آزمایشی نیروگاه باشیم و گویی باید یک دهه دیگر نیز صبر کنیم تا نیروگاهی که قرار بود ۱۰ سال قبل وارد مدار تولید برق کشورمان شود، به مرحله بهره برداری برسد.

حال این سوال مطرح است که آیا روسیه در دوراهی انتخاب قرار گرفته است؟ یعنی از میان منافعش در ایران یا بهبود توسعه همکاری با امریکا باید یکی را انتخاب کند؟ از این لحاظ شاید این بزرگ ترین انتخاب روسیه باشد، اما این گونه به نظر نمی رسد یعنی مسکو آنچنان که باید دغدغه «انتخاب» ندارد؛ چرا که بنابر پیشینه همکاری هایی که با ایران داشته و مماشاتی که تهران در مواجهه با خلف وعده های پی در پی مسکو داشته است، مقامات ارشد روسیه کاملاً مطمئن هستند که همسایه جنوبی آنان باز هم در کنارشان خواهد ماند حتی اگر بارها و بارها سابقه بدقولی برای راه اندازی نیروگاه بوشهر برایشان ثبت شده باشد و از زیر بار تعهد ارائه موشک های اس-۳۰۰ شانه خالی کرده باشند. پس با فراغ بال دست به هر ریسک اعتباری می زنند؛ چه نیک دریافته اند، «همکاری با روسیه انتخاب ایران است.»

مریم جمشیدی