منبت كاری

یكی از ظرایف صنایع دستی ایران كه چونان دیگر انواع این صنعت پرپیشینه تلفیق بلیغی از هنر حوصله محسوب میشود و دست اندركاران آن از مواد اولیه یی ارزان و فراوان محصولاتی گران بها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند

یكی از ظرایف صنایع دستی ایران كه چونان دیگر انواع این صنعت پرپیشینه تلفیق بلیغی از هنر حوصله محسوب میشود و دست اندركاران آن از مواد اولیه یی ارزان و فراوان محصولاتی گران بها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند صنعت ؛ منبت كاری ؛ است كه از گذشته هایی دور در ایران رواج داشته و علیرغم بی دوامی چوب در برابر عوامل جوی، دركاخ ها، صندوقچه ی روی مقابر، منابر مساجد و… كه از روزگاران قدیم به جا مانده دلیل خوبی برگستردگی این هنر و رونق در رواجش در ایران می باشد.

منبت كاری هنری است مشتمل بر حكاكی و كنده كاری برروی چوب براساس نقشه یی دقیق. این تعریف اصولی منبت كاری است كه در وحله ی اول هیچ خاطزه یی را زنده نمی كند و غیر از یك تعریف معمولی كتابت شده هیچ چیز دیگری را به ذهن متبا در نمی نماید در حالیكه چوب های منبت كاری شده هر كدام نمونه ی خوبی از احساس، ادراك و اندیشه ی پدیدآورندگانش می باشد.

تاریخچه ی منبت كاری همانند بقیه ی هنرها وصنایعی كه بنیانگذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراكنده ی بشری متولد شده و رشد كرده چندان روشن نیست و به درستی نمی توان گفت این ؛ هنر- صنعت ؛ از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته.

اما آنچه مسلم است چوب به عنوان فراوان ترین ماده ی اولیه ی موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است كه توجه بشر را به خود جلب كرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی هنری مورد استفاده قرار گرفته.بنا به اسناد و مدارك موجود منبت كاری در ایران متكی به سابقه یی بیش از هزاروپانصدسال است و حتی عده یی از محققان به صراحت اظهارنظر نموده اند كه قبل از ظهور ساسانیان نیز منبت كاری در ایران رواج داشته، ولی هیچ بازمانده ی تاریخی كه این ادعا را اثبات كند دردست نیست.

قدیمی ترین اثر منبت موجود كه تاریخ نیمه ی اول قرن سوم هجری قمری را دارد یك لنگه در چوبی متعلق به مسجدجامع عتیق شیراز است كه در دوره ی عمروبن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی از چوب تبریزی می باشد و روی آن باخلال هایی از چوب گردو و نقوش پرضلعی بسیار زیبایی زینت شده و بعد از آن باید یك سردر منبت كاری شده از چوب كاخ را مورد اشاره قرار داد كه ساخت قرن چهارم هجری قمری است و روی آن با ظرافت كامل خطوط كوفی با قطری حدود سه سانتی متر كنده كاری شده است.

بعد از ظهور اسلام و با توجه به شیوع روحیه ی ساخت مراكز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزو اولین كسانی بودند كه تمامی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد كردند و به موازات هنرنمایی معماران، كاشیكاران، سنگتراشان، گچبرها و… منبت كاران نیز جذب فعالیت در این زمینه شدند و آثاری به وجود آوردند كه متاسفانه امروزه نمونه های زیادی از آن ها در دست نیست ولی به اتكای همان باقیمانده های ناچیز می توان گفت آنچه برای تزئین مساجد و به شكل منبر، رحل قرآن و در و پنجره ساخته شده نمونه ی بسیار ارزنده یی از ذوق و هنر ایرانیان است.

در دوره ی صفویه، با توجه به اینكه ساخت ابنیه ی مذهبی و نیز كاخ های سلطنتی در ایران افزایش چشمگیر و محسوسی یافت عده ی زیادی از هنرمندان به اصفهان كه مركز كشور بود و اكثر ابنیه ی مورد اشاره در آن احداث می شد روی آوردند و تجمع این هنرمندان در یك نقطه كه تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجاب انگیز به وجود آید.

به دنبال حمله ی افغان ها به ایران و پس از آن در گیری های سیاسی كه عرصه را بر هر نوع فعالیت سازنده یی محدود می گردد هنرمندان و صنعتگران منبت كار تدریجا پراكنده و جذب مشاغلی غیر تخصصی شدند و آن عده یی هم كه هنوز به كار اشتغال داشتند و با سماجت می كوشیدند تا جلوی مرگ این ؛ هنر صنعت ؛ ارزنده را بگیرند مجال چندانی برای فعالیت در رشته ی هنری و صنعتی خود نداشتند. در این زمان، آباده ( از توابع استان فارس ) تنها مركز تجمع منبت كاران كشور به حساب می آمد و جز این، در هیچ جای دیگر از كشور پهناورمان نشانی از منبت كاران و منبت كاری دیده نمی شد.

بعد از سقوط سلسله ی قاجاریه، مردم كه از واگذاری بدون قیدو شرط كشور توسط حكومتگران به بیگانگان به تنگ آمده و جستجوگر راهی برای بازگشت به ارزش های فرهنگی و صنعتی خویش بودند، علیرغم حكومت كودتا كه سعی در حفظ روابط و ظوابط پیشین داشت بسیاری از معیارها را در هم ریختند و بدیهی است كه در چنین شرایطی هنرمندان و صنعتگران و اهل حرفه نیز نقشی بزرگ داشتند.

در همین رابطه استاد احمد صنیعی و استاد علی مختاری كه جزو معدود باقیماندگان استادان منبت كار بودند به تهران آمده و ضمن جدی گرفتن حرفه ی منبت كاری به ترتیب شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت آباء و اجدایشان پرداختند تاسیس سازمان صنایع دستی ایران به عنوان حافظ و نگاهبان صنایع سنتی و بومی وسیله ی دیگری بود كه باعث شد تا عده یی در زیر چتر حمایت آن گردآمده و مانع مرگ منبت كاری در ایران شوند.

هم اینك شهر آباده در استان فارس و شهر گلپایگان در استان اصفهان مركز اصلی منبت كاری محسوب میشود و جز این درشهر بوشهر نیز عده یی به منبت كاری اشتغال دارند و در دیگر نقاط كشور هم به طور پراكنده منبت كاری رایج است.

منبت كاران ایرانی با بهره گیری از انواع چوب كه به راحتی و باقیمت ارزان از داخل كشور قابل تهیه است و به كمك ابزاركاری بسیار ساده و ابتدایی كه از چند قلم و اسكنه ی فلزی تجاوز نمی كند با صبر و حوصله یی در خود ستایش ذهنیات خود را كه اكثرا نیز منبعث از ارزش های اصیل اسلامی و ایرانی است و به شكل خطوط كوفی و نقوش اسلیمی، ختایی و گل و مرغ و… متجلی میشود به منصه ی ظهور میرسانند و علاوه به درهای مساجد و زیارتگاه ها، صندوق های روی مقابر و ساخت انواع رحل و منبر در اندازه های مختلف كه نمونه ی آن ها را در اكثر مساجد و زیارتگاه های كشور می توان دید به تهیه و تولید وسایل مصرفی نیز اشتغال دارند و محصولاتی نظیر قاب عكس، قاب آئینه جعبه ی قاشق و چنگال، سرویس های رومیزی اداری، انواع ظروف و… تولید می كنند كه خریداران و مصرف كنندگان زیادی دارد.