مناظره در اسلام

سیاهه نمودن اسامی آن دسته از عالمان مسلمانی که در باب مناظره و آداب آن تالیفاتی داشته اند مثنوی هفتاد من کاغذ می طلبد

سیاهه نمودن اسامی آن دسته از عالمان مسلمانی که در باب مناظره و آداب آن تالیفاتی داشته اند مثنوی هفتاد من کاغذ می‌طلبد.

انسان موجودی است که قدرت تفکر دارد و این توانمندی خاص او سبب شده است در درازنای زندگیش، از دیرباز تا امروز، تفاوت اندیشه نیز رخنمون باشد.

در واقع از رهگذر این تنوع اندیشه بود که مفاهیمی چون مباحثه، گفت‌وگو، جدل، مناظره و مشابه اینها در جوامع بشری عینیت یافت.

در میان مسلمانان نیز از همان نخستین روزگاران ظهور اسلام، مباحثه و مناظره جایگاهی ویژه داشته است. این مهم بخصوص پس از گسترده‌شدن عرصه علومی چون کلام و فقه اهمیتی دوچندان یافت و با رشد و تعالی علوم عقلی و از جمله فلسفه و منطق به اوج تعالی رسید.

نگارش یافتن شمار به نسبت افزونی کتاب و رساله از سوی اندیشمندان مسلمان با عناوینی چون آداب المناظره، آداب البحث و مشابه اینها خود نشانگر آن است که مناظره تا چه اندازه در روزگاران اسلامی رواج یافته بود.

شوربختانه این مختصر را مجالی برای یادکرد نام یکایک دانشمندان و سیاهه نمودن اسامی آن دسته از عالمانی که در باب مناظره و آداب آن تالیفاتی داشته‌اند، فراهم نیست، زیرا این مهم خود مثنوی هفتاد من کاغذ می‌طلبد.

اما از مشهورترین اینان می‌توان به خواجه نصیرالدین طوسی، کمال‌الدین مسعود محقق شیروانی، محی الدین محمد بردعی، عبدالعلی‌بن محمد بیرجندی، عصام الدین احمد طاش، علامه حسن بن یوسف مطهر حلی، قاضی عضدالدین ایجی، علامه سید شریف جرجانی، فخرالدین محمدبن حسن سماکی استرآبادی، برهان‌الدین ابراهیم‌بن یوسف بلغاری، ابن‌کمال پاشا، عصام‌الدین محمد اسفراینی، محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، حسین‌بن معین‌الدین یزدی، قطب‌الدین محمد گیلانی، شمس‌الدین محمد سمرقندی و... اشاره داشت.

گفتنی است بر پایه برخی گزارش‌های تاریخی، در درازنای تاریخ اسلام نه‌تنها در مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و حتی خانقاه‌ها مناظره مرسوم بوده، بلکه گهگاه مکان‌هایی به نام دارالمناظره ساخته می‌شد تا بزرگان علم و دانشوران در آن گرد هم آیند و درباره مسائل گوناگون به بحث و گفت‌وگو بپردازند.

از جمله مشهورترین این دارالمناظره‌ها می‌توان از دارالمناظره‌ای نام برد که در روزگار خلافت مامون عباسی بنیان نهاده شد.

نگاهی دقیق به سیره پیامبر اکرم(ص) و روش امامان دوازده‌گانه شیعه(ع) نیز که آنان را می‌توان تجسم اسلام راستین پنداشت هویدا می‌سازد آن بزرگواران نیز مناظره را خوش می‌داشتند و نه فقط از گفت‌وگو با مخالفان خویش روی برنمی‌تابیدند، بلکه با نهایت احترام و با خوشرویی به مباحثه با آنان می‌پرداختند. سینه تاریخ مملو و لبریز از روایت‌هایی است که بر درستی گفتار فوق گواهی می‌دهد.

مجادلات کلامی امام علی(ع) با گروه‌هایی از انصار و مهاجران درباره شورا و خلافت، مباحثات گسترده امام جعفر‌صادق(ع) با دهریان و همچنین دانشمندان اهل کتاب، حضور فعال امامان رضا(ع)، جواد(ع) و هادی(ع) در مجالس مناظره با دانشمندان فرق گوناگون اسلامی و البته اندیشمندان پیرو ادیان مختلف، از جمله مواردی است که در منابع مختلف تاریخی و دینی شرح مبسوط آنها آمده است.

امیر نعمتی لیمایی