اسلام, ایرانیان و آیین چهارشنبه سوری

ریشه اصلی این مراسم را نمی توان بصراحت به دوران خاصی از تاریخ ایران باستان اطلاق کرد, اما به نظر می رسد که مراسم آتش بازی و برخی سنت های چهارشنبه سوری در دوران کهن و بخصوص در زمان ادیان مختلف به نوعی با آرا و عقاید آن ادیان درآمیخت

برگزاری مراسمی به نام "چهارشنبه سوری" یا "چارشنبه سوری" نزد ایرانیان از دیر باز مورد توجه بوده و پس از ورود اسلام به ایران نه تنها سابقه خود را از دست نداد، بلکه برخی از آیین و مراسم آن نیز به نوعی با فرهنگ اسلامی درآمیخت.

ریشه اصلی این مراسم را نمی‌توان بصراحت به دوران خاصی از تاریخ ایران باستان اطلاق کرد، اما به نظر می‌رسد که مراسم آتش‌بازی و برخی سنت‌های چهارشنبه سوری در دوران کهن و بخصوص در زمان ادیان مختلف به نوعی با آرا و عقاید آن ادیان درآمیخت.

آریاییان تمایل داشتند در طول سال شبی را با آتش‌بازی و شادمانی سپری کنند؛ به همین دلیل به شیوه‌های مختلف می‌کوشیدند تا از ادیان و باورهای رایج زمان خود نیز "حکم تاییدی" برای بقای این مراسم اخذ کنند.

در دورانی این مراسم با باورهای میترایی و اعتقاد عمومی به آتش به عنوان رکنی از اساس خلقت جهان درآمیخت و در دورانی دیگر نیز اعتقادات دین زرتشت در احترام به آتش را دستمایه بقای خود کرد.با ورود اسلام به ایران سنت دیرین چهارشنبه سوری و بخصوص آیین آتش بازی در این شب، هر چند بصراحت مورد مخالفت علما و فقها قرار نگرفت، اما تایید نیز نشد.

اسلام با ورود خود به ایران در مقابل آداب، سنن و فرهنگ رایج ایرانیان سه شیوه را در پیش گرفت. دین اسلام با برخی از آیین‌ها که توام با شرک و خرافه بود، مبارزه کرد، برخی دیگر از مراسم و سنت‌های ایرانیان را با اندکی تغییر قبول کرد و بسیاری از آیین‌ها را نیز بدون دخل و تصرف امضا کرد. مرحوم "علی اکبر دهخدا" در لغت‌نامه جامع خود درباره این روز این گونه آورده است: "آخرین چهارشنبه اسفند ماه هر سال شمسی است که ایرانیان در شب آن چهارشنبه جشن "چارشنبه سوری" می‌گیرند و آداب و رسوم خاصی را در آن شب برگزار می‌کنند."

"جشن چارشنبه سوری از جشن‌های ملی و باستانی ایرانیان است و هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران شب این روز را به طرزی خاص جشن می‌گیرند."

دهخدا افزوده است: "اشتقاق ترکیب چهارشنبه سوری یعنی چهارشنبه عیش و نوش که می‌رساند این شب برای جشن و سرور بنیاد گذاشته شده است.

آیین این شب دو قسم است: یک بخش آن عمومی و مشترک میان تمام مردم ایران که حتی بعضی از آن‌ها را در ملل دیگر نژاد آریا می‌توان یافت (مانند مردم مناطق قفقاز که هم اکنون نیز به این مراسم می‌پردازند) و بخش دیگر آن نیز مخصوص مناطق عمده ایران، از جمله تهران است.

آتش افروزی و افروختن آتش هر چند قدیمی‌ترین بخش آیین چارشنبه سوری بوده، اما تنها یکی از مراسم این شب نزد ایرانیان بوده است.

مراسم دیگری همچون نشستن بالای توپ مروارید (توپی قدیمی در میدان ارگ تهران) برای برآورده شدن آرزو، کوزه شکستن، فالگوش، گره‌گشایی، دفع چشم‌زخم و بخت‌گشایی، کندر و خوشبو، قلیاسودن، آش بیمار، فال گرفتن با بولوئی (کوزه دهان گشاد کوچکی که در قدیم برای نگه داشتن ادویه به کار می‌رفت) و تیراندازی و آتش بازی از جمله مراسم ایرانیان در قدیم بوده است.

به نظر می‌رسد مراسم آتش بازی و تیراندازی یک رسم متداول نزد ایرانیان بوده که در جشن‌ها و شادی‌ها صورت می‌گرفت.

از میان این مراسم، سنت "کندر و خوشبو" به این صورت بود که زنان بر دکان عطاری می‌رفتند و از او "کندر وشا برای کارگشا" می‌خواستند و تا عطار می‌رفت و آن را می‌آورد، آن‌ها فرار می‌کردند. این رسم ویژگی‌هایی داشت: از جمله اینکه دکان عطاری حتما باید رو به "قبله" می‌بود و درخواست اسفند (اسپند) و کندر به این دلیل بود که در شب چهارشنبه سوری آن را در آتشی که می‌افروختند، به منظور دفع چشم‌زخم و حل مشکل خود می‌ریختند.

مرحوم دکتر "محمد مقدم" استاد زبان‌شناسی دانشگاه تهران اعتقاد داشت: خاستگاه چهارشنبه سوری مانند بسیاری از مشکلات تاریخی ایران باستان پوشیده است، اما اجمالا می‌توان خاستگاه آن را مربوط به ستاره‌شناسی دانست."

وی می‌گوید: "شب چهارشنبه سوری جشنی است که مانند بیشتر جشن‌های ایرانی به ستاره‌شناسی (به این دلیل که ستاره‌شناسی مبدا همه حساب‌های علمی و تقویمی است) بستگی دارد.

در برخی از منابع تاریخی آمده است: در ۱۷۲۵ سال پیش از میلاد، زرتشت بزرگ‌ترین حساب "گاه‌شماری جهان" را کرده و "کبیسه‌ای" پدید آورده و تاریخ‌های کهن را درست و منظم کرده است و برای همین ایرانیان جشنی را به بزرگداشت آن برگزار می‌کردند.

جشن چهارشنبه‌سوری، همانند چندین جشن دیگر مانند جشن سده، جشن آذرگان، جشن شهریوگان از جمله آئین‌های بازمانده از آریایی‌ها در ایران است که همه آنها منسوخ شده و تنها جشن چهارشنبه‌سوری به شیوه‌های مختلف همه ساله در شب آخرین چهارشنبه سال، به گونه‌ای معنی‌دار از سوی ایرانیان برپا می‌شود.

آتش همان طور که ذکر شد، نزد ایرانیان باستان، مقام بسیار والایی داشت.

بر اساس برخی از باورها، ایرانیان آتش را فرزند "اورمزد" می‌دانستند و اعتقاد داشتند که آتش می‌تواند ناپاکی‌ها و پلیدی‌ها را از میان ببرد.

ایرانیان پیش از فرارسیدن هر جشن ملی و مذهبی، به آتشکده‌ها می‌رفتند و به نیایش می‌پرداختند.

در برخی منابع واژه "سوری" در زبان پهلوی از کلمه "سوریک "(SURIK) مشتق شده و(IK) آخر آن نیز پسوند نسبت است.

واژه "سور" (SUR) به معنی سرخ است و در زبان فارسی "گل سوری" به معنی گل سرخ، از همین ریشه است.

چهارشنبه‌سوری را نیز از آن جهت "سوری" گفته‌اند که در آن، آتش سرخ افروخته می‌شد و برپا داشتن آتش در این روز به مفهوم گرم کردن جهان و زدودن سرما، پژمردگی، بدی و نحوست از تن و جان بود.

دکتر "جهانگیر اوشیدری" موبد زرتشتیان می‌گوید: مراسم چهارشنبه‌سوری و چیدن "هفت سین" کوچک‌ترین ارتباطی با ایرانیان باستان و باورهای دین زرتشت پیامبر نداشته و طی قرون و اعصار به صورت یک سنت درآمده است.

استاد "بهرام فره‌وشی" از ادیبان تاریخ‌نویس معاصر نیز سخنان موبد زرتشتیان را تایید می‌کند و می‌گوید: در ایران کهن روزهای هفته رایج نبوده؛ از این رو آتش افروزی نیز در روز سه‌شنبه آخر سال و پیش از نوروز نمی‌توانسته معنایی داشته باشد.

وی می‌گوید: این آتش افروزی درست پیش از آغاز جشن "همسپتمدم" یعنی در سیصد و شصتمین روز سال که آغاز روزهای "گاسانیک " یا "پنجه وه" انجام می‌گرفته و علت آن بود که ایرانیان اعتقاد داشتند روح نیاکان‌شان در آغاز این روز به زمین می‌آید و برکت و نیک‌روزی برای خاندان خود می‌آورد.

ایرانیان مطابق آیین میترایی اعتقاد داشتند که ارواح نیاکان با دیدن آتش‌هایی که در این شب افروخته می‌شود راه خود را می‌یابند و به آن سمت هدایت می‌شوند.

در برخی نوشته‌های اسلامی نیز روایتی درباره این آیین ذکر شده که به نظر می‌رسد بخش‌هایی از آن با واقعیت منافات داشته باشد.

از جمله اینکه گفته شده که "مختار بن عبیده ابی ثقفی" پس از آنکه به خونخواهی امام حسین (ع) قیام کرد، مورد احترام ایرانیان قرار گرفت.

ایرانیان با روشن کردن آتش روی پشت بام‌ها، حمایت خود را از مختار اعلام ‌می‌کردند و در ادامه (و متاسفانه) برخی نیز گفته‌اند که پس از قیام و خونخواهی، مختار از روی آتش می‌پرید و صلوات می‌فرستاد.

شکی نیست که مختار به دلیل قیام علیه دستگاه اموی مورد توجه ایرانیان قرار گرفته بود و بسیاری از سربازان او ایرانی بودند (و شاید به همین دلیل ایرانیانی که برای او می‌جنگیدند، در اردوگاه خود مراسم آتش بازی انجام می‌دادند) اما نکته حائز اهمیت در این است که هیچ ارتباط منطقی را نمی‌توان بین آتش‌بازی در شب چهارشنبه‌سوری و حمایت ایرانیان از مختار ثقفی یافت.

آیت‌الله دکتر "سید علی لواسانی" ضمن تایید این مطلب تصریح می‌کند: این اطلاعات و روایات که منسوب به مختارثقفی است، درست نیست و هیچ مدرک مستندی نیز در این باره وجود ندارد.

مدرس و مدیر حوزه علمیه حضرت زینب (س) در این باره می‌گوید: نقل این موضوع و اساسا برگزاری آیین چهارشنبه‌سوری در اسلام فاقد مدرک شرعی است و از نظر شرع مقدس اسلام نیز ذکر آن صحیح نیست.

آیت‌الله لواسانی که نماینده بیشتر مراجع عظام در تهران است، اعتقاد دارد: سکوت اسلام درباره مراسم آتش بازی در چهارشنبه‌سوری به دلیل اصرار مردم در برپایی آن است و این سکوت دلیلی بر امضای این مراسم توسط اسلام نیست.

به هر حال موضوع آتش و آتش بازی در چهارشنبه‌سوری و در شب آخرین سه‌شنبه سال، به‌رغم آنکه در بسیاری از نقاط ایران و خارج از ایران از جمله فرانسه، ژاپن، مصر، ترکیه، کشورهای آسیای میانه و قفقاز و نقاط دیگر برگزار ‌می‌شود، هیچ گونه مدرک محکم و مستند تاریخی ندارد و بخصوص توسط اسلام و ادیانی مانند زرتشت نیز مورد تایید قرار نگرفته است.

بر این اساس سنت دیرینه "چهارشنبه‌سوری" را تنها و تنها باید در میان باورهای ملی و باستانی ایرانیان جست‌وجو کرد و مادام که این سنت آسیبی به اعتقادات و شعائر دینی - اجتماعی جامعه کنونی ایران نرساند، می‌توان آیین و مراسم آن را با ابزارهای کارآمد و منطقی اداره کرد.

علیرضا جباری