مروری بر ویژگی های زیست شناسی و تهدیدات زیست محیطی فک خزر

اینگونه تنها در خزر دیده می شود البته در سال های اخیر به دلایل ناشناخته گوناگونی از جمعیتشان به طور محسوسی کاسته شده است و در صورت ادامه این روند بیم آن می رود که در سال های آینده در زمره گونه های منقرض شده درآیند

فک خزر به نام‌های متفاوتی، از جمله tyulen و nerpa در روسی، balak در قزاقی، duvlen در ترکمنستانی، su iti در آذربایجانی و seal در انگلیسی خوانده می‌شود. اینگونه بومی خزر می‌باشد و دو فرضیه در ارتباط با منشاء آن وجود دارد. اولین فرضیه عنوان می‌کند که فک‌ها طی دوره کواترنری تحت‌تأثیر یخبندان پیش‌رونده از بخش شمالی وارد دریای خزر شده‌اند. فرضیه بعدی که بومی بودن گونه را مطرح می‌کند، بر یافته‌های دیرین‌شناسی که به دوره میوسن و پلیوسن برمی‌گردد، استوار است.

در حال حاضر اینگونه تنها در خزر دیده می‌شود. البته در سال‌های اخیر به دلایل ناشناخته گوناگونی از جمعیتشان به‌طور محسوسی کاسته شده است و در صورت ادامه این روند بیم آن می‌رود که در سال‌های آینده در زمره گونه‌های منقرض‌شده درآیند. در این مبحث سعی شده است به جنبه‌های مختلف زیستی فک خزر و عوامل گوناگون تهدیدکننده و مؤثر بر کاهش جمعیت آن پرداخته شود.

● توصیف تاکسونومیک گونه

فک خزر یکی از کوچکترین نمونه‌های حاضر خانواده Phocidae می‌باشد. نرها و ماده‌ها تقریباً هم‌سایز هستند. بیشترین طول آنها ۱۶۰ سانتی‌متر و بیشترین وزن آنها طی بهترین دوره تغذیه‌ای ۱۰۰-۴۰ کیلوگرم می‌باشد. نوزادان تازه متولد شده طولی معادل ۷۹-۶۷ سانتی‌متر و وزنی معادل ۵ کیلوگرم دارند. دو شکل جنسی در آنها چندان مشخص نیست، هر چند جثه و وزن فک‌های نر کمی بزرگتر از ماده‌ها می‌باشد. وجود خال‌های متعدد تیره و نامنظم و اغلب حاشیه‌ای بر روی بدن جانوران بالغ که در تمایز فک ماده از نر بدون تأثیر نمی‌باشد؛ در فک‌های نر خال‌های سیاه‌رنگ در تمام بدن پراکنده است، ولی در فک‌های ماده این خال‌ها کمرنگ‌تر بوده و تنها در بخش پشتی بدن آنها دیده می‌شود. رنگ زمینه بدن این جانوران خاکستری می‌باشد. نوزادان نیز خاکستری‌رنگ بوده و فاقد خال هستند. فک‌های ماده در ۵-۴ سالگی و نرها در ۷-۶ سالگی بالغ می‌شوند. سن بارداری حدود ۳۵ سالگی و نسبت حاملگی سالانه ۷۰-۴۰ درصد کل جمعیت می‌باشد.

● پراکنش گونه در دریای خزر

اینگونه از نواحی ساحلی خزر شمالی گرفته تا سواحل ایران دیده می‌شود. در زمستان، اوایل بهار و اواخر پائیز بیشترین بخش جمعیت در خزر شمالی تجمع پیدا می‌کند. در پائیز فک‌ها وارد دهانه رودخانه‌های ولگا و اورال شده و در اواخر بهار، تابستان و اوایل پائیز در خزر میانی و جنوبی دیده می‌شوند.

اینگونه مانند تمام حیوانات نیمه‌آبزی دیگر، نواحی تولیدمثل و تغذیه کاملاً مشخص و متمایزی دارد، فک خزر از نظر بیولوژیکی وابسته به یخ است، زیرا روی آن زایمان کرده، از توله‌هایش پرستاری می‌کند و پوست‌اندازی می‌نماید. محل زایمان آنها بسته به شرایط یخبندان در بخش‌های غربی و شرقی خزر شمالی تغییر می‌کند. فک‌های خزر از بعضی مناطق (زمین‌های سیلابی، جزایر ماسه‌ای و صدفی و نواحی صخره‌ای دریائی) و همچنین این مسئله از آب‌های کم‌عمق خزر گرفته تا مناطق عمیق دریا برای تجمعات خود استفاده می‌کنند. مکان تغذیه این جانوران به توزیع و تغییرات سالانهٔ ارگانیسم‌های مورد تغذیه آنها (کیلکا) بستگی دارد.

● رابطه با عوامل غیرزنده محیط

▪ شوری:

فک خزر گونه‌ای مقاوم نسبت به شوری می‌باشد.

وابستگی به دما: گونه، مقاوم نسبت به تغییرات دمائی می‌باشد و آب‌های نسبتاً سرد با دمای آب سطحی کمتر از ۲۰ درجه سانتی‌گراد را ترجیح می‌دهد، اما در تابستان می‌تواند دمای آب تا بیش از ۳۰-۲۵ درجه سانتی‌گراد را هم تحمل کند. طی زمستان دمای زیر صفر برای این جانور کاملاً مطلوب است.

▪ توزیع عمودی:

فک دریای خزر در لایه‌های سطحی آب حرکت می‌کنند. آنها هم در آب‌های کم‌عمق خزر شمالی یافت می‌شوند و هم در آب‌های عمیق خزر میانی و جنوبی با عمق ۱۰۰ متر و در این مناطق تا عمق ۸۰ متری آب برای جستجوی غذا غوص می‌کنند.

▪ شرایط اکسیژنی آب:

از آنجائی که فک نیز مانند تمام پستانداران دیگر از شش برای تنفس استفاده می‌کند، رژیم اکسیژنی آب برای این‌گونه اهمیتی ندارد.

▪ تغییرات تراز آب:

افزایش عمق به‌دلیل افزایش تراز آب در سال‌های اخیر بر انتخاب سطوح موقتی توسط اینگونه تأثیر داشته، به‌طوری که تجمعات جزیره‌ای در خزر جنوبی به‌طور مشخصی کاهش یافته است. جزایر سیلابی نواحی کم‌عمق بخش شرقی خزر شمالی که قبلاً توسط بخش بزرگی از جمعیت فک مورد استفاده قرار می‌گرفت، تغییر موقعیت داده و نسبت به تغییرات تراز آب جابجا شده‌اند.

▪ مهاجرت فصلی:

فک خزر در گروه‌های کوچک دارای مهاجرت سالانه از شمال به جنوب در اواخر بهار و بالعکس از جنوب به شمال در اوایل پائیز می‌باشد. گاهی چنین تصور می‌شود که هیچ قاعده مشخصی برای مهاجرت آنها وجود ندارد.

● رژیم تغذیه‌ای

فک خزر شکارچی فعال ماهیخوار است که رژیم غذائی آن به‌گونه‌های ماهی با مهاجرت دسته‌جمعی و دوره زندگی کوتاه (به‌طور عمده کیلکا) وابسته می‌باشد. سخت‌پوستان تا ۱% غذای مصرفی کل جمعیت فک را تشکیل می‌دهند. میزان غذای موردنیاز سالانه برای جمعیت ۴۲۰ هزارتائی فک‌ها معادل ۳۰۰،۰۰۰ تن ماهی برآورد شده است که از این میزان ۹۰% طی فصل تغذیه در خزر میانی و جنوبی مصرف می‌شود. جیره غذائی روزانه یک فک تابستانه بین ۸/۱-۲/۱ کیلوگرم متغیر است (به‌طور متوسط ۴/۱ کیلوگرم)، این میزان در مورد فک نابالغ با سن بیشتر، ۲/۳ کیلوگرم می‌باشد (۲/۱ در هر بار جذب).

فک نر بالغ در هر بار تغذیه ۷/۱ کیلوگرم غذا می‌خورد، یعنی به میزان ۵/۴ کیلوگرم در روز. فک‌ها صبح‌ها و عصرها بیشترین فعالیت تغذیه‌ای را دارند، ولی فعالیت تغذیه‌ای شبانه‌ای مشخصی در آنها دیده نشده است که این احتمالاً مربوط به وابستگی آنها به تراکم و چرخه شبانه ارگانیسم‌های مورد تغذیه می‌باشد. به‌نظر می‌رسد عدم دید در شب نیز از علل این ویژگی باشد.

● تولیدمثل

یک فک ماده بیش از دو تا سه بار جفتگیری نمی‌کند. دوقلوزائی در این جانور بسیار نادر است. تحت شرایط مساعد، بچه‌زائی از اواخر زانویه آغاز می‌شود و در اوایل فوریه به پایان می‌رسد. در شرایط نامساعد زمستان (دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد). فصل بچه‌زائی کمی طولانی‌تر می‌شود. در حال حاضر میزان نازائی در کل جمعیت فک‌های خزر ۷۰-۵۰ درصد می‌باشد و دوره تولیدمثلی آنها هر ۳-۲ سال یکبار است و بیشتر در شرق و مرکز خزر شمالی صورت می‌گیرد. فاکتورهائی مثل غذای ناکافی، آلودگی محیطی، کشتیرانی گسترده نوسان تراز آب، شرایط آب‌وهوائی (مهمترین آنها، سرمای سخت زمستان) از عوامل محدودکننده برای تولیدمثل آنها است.

مرجان برازنده دانشجوی کارشناسی ارشد بیولوژی دریا، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریائی دانشگاه تربیت مدرس

بهروز ابطحی استادیار دانشگاه منابع طبیعی و علوم دریائی

دانشگاه تربیت مدرس

منابع

-khuraskin, L.s. &Zakharova, N.A. ۲۰۰۱. Phoca (Pusa) caspica. Caspian Fisheries Research Instiutue, Astrakhan, Russia.

-Cover, S.,۱۹۹۹. Phoca caspica. University of Michigan.

-Kemedy, S., Kuiken, T., Jepson, P.D., Deaville, R., Forsyth, M. Barrett, T., W.G.VAn de Bildt, M., Osterhaus, A., Eybatov, T., Duck, C., Kydyrmanov, A. Mitrofanov, ۱., Wilsons, S., ۲۰۰۱. Mass Die- Off of Caspian Seals by Canine Distemper Virus.

- Ivanov P., Vladimir, M.Kamakin, Andrey, Ushivtzev, V۱adimir. Shiganov, tamara,Zhukova, Olga, Aladin, Nikolay, I.Wilson, Susan, Harbison, G.Richard, & J.Dumont, Henri. ۲۰۰۰. Invation of the Caspian Sea by the comb jellyfish Mnemiopsis leidyi (Ctenophora). Biological Invassions ۲:۲۵۵-۲۵۸.

-Bergeron, Emmanuelle, N.Measures. Lena. Huot, Jean. ۱۹۹۷. Lungworm (Otostrongylus circumlitus) infections in ringed seals (Phoca hispida) from eastern Arctic Canada Can. J.Fish Aquat. Sci. ۵۴:۲۲۴۳-۲۴۴۸

---