مدرهای گیاهی

مدرها دیورتیك ها , از جمله رایج ترین داروها در كشورهای مختلف هستند علاوه بر مصرف گسترده مدرهای شیمیایی ,مدرهای طبیعی هم نقش مهمی در خود درمانی پر فشاری خون ادم وناراحتی های قاعدگی دارند

مدرها ( دیورتیك ها ) ، از جمله رایج ترین داروها در كشورهای مختلف هستند. علاوه بر مصرف گسترده مدرهای شیمیایی ،مدرهای طبیعی هم نقش مهمی در خود درمانی پر فشاری خون . ادم وناراحتی های قاعدگی دارند. مثلا چای یك منبع طبیعی ارزان است كه به خاطر موثر بودن و بی خطری ، مصرف زیادی به عنوان یك مدر گیاهی دارد.

اكثر گیاهانی كه در عطاری ها و سایر فروشگاه ها به عنوان مدر به فروش می رسند ، اگر به درستی شناسایی شده باشند سمی نیستند ،با این حال عمده آن ها اثر بالینی اثبات شده ای ندارند و از كافئین هم موثرتر نیستند.

شواهد علمی در مورد مقدار مصرف اغلب این گیاهان به عنوان مدر وجود دارد. این حقیقت كه برخی از این گیاهان ، قرن هاست در طب گیاهی مصرف می شوند ، كارآیی شان را الزاما تایید نمی كند ، بلكه بیشتر پیشنهاد می كند كه آن ها دارای حیطه وسیعی از بی خطری نسبی اند و مصرفشان ( در حد متعارف ) معمولا منجر به مسمومیت نمی شود (۱).

گیاهان زیادی به عنوان فرآورده های مدر در سراسر دنیا استفاده می شوند ، با این حال ، موارد مصرف صحیح آن ها اغلب متفاوت است : كمك به دفع سنگ های ادراری ، نفریت ،سیستیت ، رفع مواردی از احتباس ادرار ، آسیت ها ، بیماری های لمفاتیك و پر فشاری خون ، ادم وخیز شدید. از این دیورتیك ها در درمان یا بهتر است گفته شود ، تسكین درد شدید ناشی از سنگ كلیه و مثانه هم استفاده می گردد ، در این موارد معمولا یك مدر گیاهی در یك دوره كوتاه و به مقدار زیاد استفاده می شود. برخی مسهل های گیاهی هم اثر مدری دارند ( مانند گیاهان سنا ، روبارب و … ) مشاهده شده كه مشتقات آنتراكینونی ( كه در گیاهان فوق وجود دارند ) ، از طریق مهار ATPase در مدولای كلیه دیورز را تحریك می كنند. پس از این مواد می توان در تسكین علایم آسیت در ناراحتی پیشرفته كبدی ،استفاده كرد.

شواهدی وجود دارد حاكی از آن كه مدرهای معوملی مختلف در حیوانات تحت تجربه اثر مدری دارند ، ولی تنها در دوزهای بالا ( ۴ ۰ ml/mg و یا ۱g/kg ) ، یعنی حدی كه بسیار خارج از هر گونه دامنه درمانی است. اثر مدری تجربی گل قاصدك ، كاهوی وحشی و تعدادی از اعضایی خانواده دم اسبیان در دوزهای مختلف در حیوانات مشاهده شده است. اثر مدری ( شامل ترشح سدیم در ادرار ) طی مطالعات تجربی با چند گیاه مشاهده شده ، ولی مطالعه چند گیاه مدر دیگر، هیچ اثری را نشان نداده است . با همه این ها ، تجربه با چند فرآورده گیاهی ،اثر اتفاقی مدری را به پزشكان نشان داده و این معمول ترین واكنش به درمان بیماران گزارش شده است. یك نتیجه می تواند این باشد كه پاسخ به اثر مدری متغیر بوده و شاید به پذیرش هر بیمار بر می گردد (۱). كلا دو نوع مدر را می توان تصور نمود ، یكی مدرهایی مایی (aquaretics) ( كه منظور مدرهایی اند كه باعث دفع آب از بدن می شوند ). ظاهرا این مواد از طریق افزایش جریان خون كلیه اثر می كند. بیشتر مدرهای گیاهی در طب سنتی از این گروهند. بنابراین این ها به آسانی با دیورتیك های مدرن و جدید قابل مقایسه نیستند. در مورد گیاهان مدر ، نشان داده شده كه نسبت مقدار پتاسیم آن ها به سدیم بالاست. این نسبت در مورد غذاها به طور متوسط ۲ به ۱ و در مورد گیاهانی مانند گزنه ، دم اسب ، آقطی غان ، لوبیا و زیرفون ( خصوصا در حالت دم كرده ) بیشتر از ۱۵۰ به ۱ می باشد. البته مسكل است كه با داده های موجود ،اثر هر گونه ماده مدر را به مقدار پتاسیم بالای آن ها نسبت دهیم ، ولی به نظر می رسد كه این پتاسیم بالا در امر دیورز مناسب باشند (۲). گروه دوم مدرهای تصفیه كننده (diuretic depuratives) می باشند كه با مفهوم عمومی دیورتیك در طب گیاهی غربی بیشتر قابل مقایسه اند و به نظر می رسد كه این مواد باعث دفع آب و برخی متابولیت ها و مواد زاید می شوند.

دیورز اسموتیك (Osmotic diuresis)

اصل دیورز اسموتیك در اواخر قرن نوزدهم مطرح شد و محققین به تاثیر مواد محلول در ادرار روی جریان ادراری پی بردند. مانیتول یك مدر اسموتیك است كه در اصل از گیاهان به دست آمده و به صورت تزریق وریدی در نارساییی اولیگوریك حاد كلیه ها استفاده می شود.

وجود مانیتول در تعدادی از گیاهان مدر مانند Agropyron repens گزارش شده است با این حال جذب اب از دیواره روده بسیار محدود می باشد و به نظر نمی آید نقش تعیین كننده و مهم یدر اثر دیورتیك گیاه فوق داشته باشد.

تعدادی از مولكول های قندی مشابه برای اثر مدری تعدادی از فرآورده های گیاهی و نیز میوه ها و سبزیجات در نظر گرفته شده اند ، مانند اینولین. در مورد اجزای موجود در گیاهان كه روی كلیه اثر می گذارند ،اطلاعات كاملی در دست نیست ، گرچه فقط چند مورد بسیار اندك وجود دارد كه مصرف گیاهان مدر ، منجر به سمیت كلیوی واقعی شده است ، با این حال احتیاط عمومی در استفاده از این گیاهان ، خصوصا در مواردی كه كلیه ها دچار آسیب هم شده باشند ، لازم است.

استفاده از گیاهان مدر در دیابت و نارسایی كلیه نامناسب بوده وحتی ممكن است خطرناك باشد. درمان سنتی بیماری آرتریت هم با استفاده از گیاهان مدر انجام می شده است. مطالعات انجام شده ، پیشنهاد می كند كه این مواد روی افزایش دفع متابولیك مواد زاید اسیدی مانند اسید اوریك كه با ارتریت نقرسی مرتبط اند ، اثر می كنند. ولی توضیح واقعی كارآیی گیاهان مدری مانند دانه گرفس و برگ گزنه در درمان بیماری های آرتریتی ،ممكن است به همین سادگی نباشد. از مدرها در درمان بیماری های التهابی دیگر هم استفاده می شده ، برخی از این بیماری ها ،همراه با احتباس مایعات بوده كه كاربرد سنتی مدرها را توجیه می كند. درمان های سر وقت احتمالا مناسب ترند ، مثلا صبح ها یا موقع ظهر و این خصوصا در درمان بی اختیاری شبانه ادرار ، ثابت شده است. مدرهای گیاهی ممكن است در موارد زیر هم كاربرد داشته باشد :

بعضی بیماری های التهابی مزمن ، همراه با احتباس مایعات

سندرم پیش از قاعدگیPMS ) ( .

یكی از موارد مصرف گیاهان مدر ، سنگ های ادراری است. به نظر می آید كه برخی گیاهان ، مانند دانه جعفری و كرفسس و برگ گزنه و غان ، با افزایش ادرار ، دفع اورات ها را تسریع می كنند. اثر گیاهان شاه پسند ،گل قاصدك ، دم اسب ، علف خررس ، بابا آدم سیلن ، به صورت تجربی روی سنگ های ادراری ( سیتراتوری ، كالسیتوری ، فسفاتوری ) PH ادرار و دیورز بررسی شده است.

در این موارد معمولا دم كرده گیاهی را به عنوان جانشین مصرف چای معمولی توصیه می كنند (۲).

در طب گیاهی قدیم ایران از تعدادی از گیاهان به عنوان مدر استفاده می شده است و مصرف آن ه كم و بیش همچنان هم ادامه دارد (۳). از ریشه های مدر به موارد زیر می توان اشاره كرد : گل قاصدك ، ایریسا ، روناس ،شقاقل ، هلیون ، انجدان رومی ،صابونی ، مرغ ، ترب سیاه.

انواع هوایی گیاهان زیر نیز به عنوان مدر مصرف داشته اند و دارند : پر سیاوش ، دم اسب ، كاسسنی ، بادرنجبویه ، مرزنجوش ، بومادران ، انگشت عروس. گل های آقطی ،بهار نارنج ، سرخ ولیك ، زیرفون ، نیلوفر ، ختمی و باوبنه و نیز كاكل ذرت اثر مدری دارند ، احتمالا تركیبات فلاونوئیدی موجود در آن ها مسؤول اثر مدری شان می باشد. به گیاهان اخیر باید گل های پنیرك ، هوفاریقون ، همیشه بهار ، گل گندم و بنفشه را هم افزود. از برگ گیاهان مرد به انگور ، خاش (راج) ، ترخون ، بارهنگ ، گاوزبان ، به لیمو ، شلغم و نعنا باید اشاره كرد (۳).

در طب سنتی ،یك نظریه مهم این بوده كه برخی بیماری ها و ناراحتی ها ، به وسیله عدم تعادل در مواد بدن به وجود می آیند وگیاهان مدر به میزان زیادی بای كمك به حذف مواد اضافی مصرف می شده اند. گاهی برای این گیاهان اصطلاح تصفیه كننده خون هم استفاده می شده است. در سال های اخیر از دیورتیك های گیاهی ، بیشتر برای مصارفی مانند تسكین علامتی PMS ( نشانگان پیش قاعدگی ) و به عنوان لاغر كننده استفاده شده است. PMS ، اغلب در ارتباط با احتباس ماییعات است كه توسط مدرها تسكین می یابد. كاهش وزن به دنبال مصرف یك مدر ـ از این طریق كه می تواند مقدار زیادی آب بدن را كم كند ـ سریعا رخ می دهد كه البته تصور كاذبی در مورد كاهش وزن برای مصرف كننده ایجاد می نماید.

چند گیاه مدر

گل قاصدك از خانواده كمپوزیته و كرفس از خانوداه چتریان (۴).

از برگ ها و ریشه خشك شده گیاه قاصدك (شكل ۱) ، مدت زیادی است كه در طب گیاهی استفاده میشود. میوه های كرفس ( كه گاهی دانه هم نامیده می شوند ) نیز به همین خاطر مصرف

میگردد. مصرف سنتی این گیاهان به عنوان مدر ، در حال حاضر هم مورد توجه است. با این حال ، تمام آن خواص به وسیله تحقیقات علمی اثبات نشده است. گل قاصدك هم در فرانسه و هم در آلمان علاوه بر اثرات مدری اش ، به خاطر افزایش جریان صفراویی و كمك به هضم غذا استفاده می شود و به عنوان یك مسهل خفیف هم اثر می كند. این خواص توسط مطالعات فارماكولوژیك اثبات شده است. كرفس در فرآورده هایی برای تخفیف نشانه های آرتریت ، و در مقادیر كمتر به عنوان یك آرام بخش خفیف و ضد اسپاسم هم كاربرد دارد.

اجزای شیمیایی : در مورد برخی از فرآورده های گیاهی ،معمولا مشكل است كه اثرات و فعالیت های مشاهده شده را ، به یك جزء خاص و یا گروهی از اجزای مشخص ،نسبت دهیم. برگ قاصصدك حاوی سزكوئی ترپن لاكتن های تلخ و نیز تری ترپنوئید می باشد. ریشه قاصدك حاوی مواد مشابه و نیز اسیدهای فنلی و مقدار زیادی پلی ساكارید اینولین است. جالب تر از همه ، حضور مقدار زیادی یون پتاسیم در برگ و ریشه قاصدك است كه احتمالا هیپوكالمی ( كه یك اثر جانبی معمول برخی مدرهاست ) را كاهش می دهد.

میوه كرفس حاوی مخلوطی از مونو ـ و سزكویی ترپن ها در اسانس اش است كه همراه آن ها ، فتالیدها هم وجود دارند. فتالیدها مسوول بوی خاص كرفس هستند. در كرفس مخلوطی از فورانوكومارین ها و گلیكوزیدهایشان ، و هم چنین مقادیر قابل توجهی فلاونوئید و اسیدهای فنلی وجود دارد.

اثرات : علی رغم مخلوط پیچیده مواد شیمیایی موجود در هر یك از این دو گیاه ، برخی پیشرفت ها در تحقیقات فارماكولوژیك مواد موجود حاصل شده است.

اثر دیورتیك گل قاصدك با استفاده از مدل های حیوانی تایید شده است ، ولی تركیبات مسوول این اثر مشخص نشده اند.مشخص شده كه سزكویی ترپن لاكتن ها نقش مهمی دارند ، با این حال مقدار زیاد یون های پتاسیم و اینولین نیز می تواند دخالت واضحی داشته باشد. معلوم شده كه افزایش ترشحات صفراوی گل قاصدك توسط سزكویی ترپن لاكتن های آن انجام می شود. خواص آرام بخش كرفس بیشتر از اثر مدری آن مطالعه شده است. نشان داده شده كه فتالیدها اثرات دیورتیك ، ضد اسپاسم و ضد تشنج دارند. اسانس تام كرفس هم اثرات مشابهی نشان داده و احتمالا با تحریك بافت اپی تلیال كلیه ها ، ممكن است باعث دیورز نقش دارند ، زیرا مشخص شده كه برخی آنزیم های كلیه را كه در بازجذب آب دخالت دارند ، مهار می نمایند.

---