پیشنهادی برای تأسیس شبکه کیفیت دانشگاه های ایران

در قرن بیست و یکم دغدغه ارزیابی و مدیریت کیفیت آموزش عالی در اغلب کشور های جهان ازجمله دغدغه های اصلی نظام های آموزش عالی می باشد GUNI,۲۰۰۸

● ضرورت ساختار سازی برای مدیریت کیفیت در آموزش عالی

در قرن بیست و یکم دغدغه ارزیابی و مدیریت کیفیت آموزش عالی در اغلب کشور‌های جهان ازجمله دغدغه‌های اصلی نظام‌های آموزش عالی می‌باشد (GUNI,۲۰۰۸) . برای رویا‌روئی با این دغدغه، نظام‌های تضمین کیفیت دانشگاهی در اغلب کشورها به‌وجود آمده است. نظام‌های تضمین کیفیت آموزش عالی در تجربه‌های جهانی با این‌که از برخی وجوه اشتراک کامل برخوردارند، اما از جهات زیادی تنوع و گوناگونی بسیار در آن‌ها مشاهده می‌شود «(فراستخواه، بازرگان، قاضی طباطبائی، ۱۳۸۶).» یکی از این ویژگی‌ها که در موارد متعددی می‌توان ملاحظه کرد، ساختار شبکه‌ای است.

در ایران نیز، برای ساختار سازی جهت تضمین کیفیت در آموزش عالی، کوشش‌هائی برای ارزیابی مستمر و مدیریت کیفیت آموزش عالی به‌عمل آمده است (بازرگان، ب ۱۳۸۶). اما، این کوشش‌ها در صورتی می‌تواند به بهبود کیفیت بیانجامد که در قالب یک نظام ارزیابی و اعتبار سنجی طراحی شده و برای اجرای آن ساختار سازی شده باشد (بازرگان،۱۳۸۵). علاوه بر آن، اعضای هیأت علمی کشور نسبت به ساختار ارزیابی کیفیت آموزش عالی دلبستگی لازم را به‌دست آورده باشند تا فرهنگ ارزیابی و بهبود کیفیت در دانشگاه‌ها گسترش یابد (Bazargan,۲۰۰۷) .

ساختارارزیابی واعتبار سنجی آموزش عالی کشور باید چنان باشد که ضمن رعایت اقتدار علمی هر دانشگاه، نوآوری و حس برتری‌جوئی علمی را در اعضای هیأت علمی هر دانشگاه تقویت کند. این امر دستیابی به کیفیت آموزش عالی را میسر می‌کند. همان طور که اشاره شد، یکی از ساختارهای مناسب برای ارزیابی و تضمین کیفیت در آموزش عالی که در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای تجربه شده است شبکه تضمین کیفیت است. در این مقاله سعی شده است تا براساس تجربه‌های جهانی و به‌ویژه پژوهش‌های به‌عمل آمده درباره ارزیابی کیفیت در آموزش عالی ایران که اخیرا" انجام شده است (بازرگان،الف۱۳۸۶)، پیشنهادی برای استقرار شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران عرضه شود.

● ویژگی‌های ساختار شبکه‌ای

در اینجا به اختصار جنبه‌های بارز ساختار شبکه‌ای را برای ارزیابی و اعتبار سنجی آموزش عالی از نظر گذرانده و سپس ویژگی‌های آن را بر می‌شماریم. در ساختار شبکه‌ای تقسیم کار، هماهنگی، ارتباط مستقیم، رعایت استقلال عمل، تقویت اعتماد متقابل و نبودن سلسله مراتب برای سنجش کیفیت و تضمین آن مشهود است. این جنبه‌ها باعث می‌شوند که ساختار شبکه‌ای سه وظیفه اصلی خود را به شرح زیر به سهولت به انجام رسانند: (الف)برقراری ارتباط، (ب)یادگیری و افزودن دانش و مهارت اعضای شبکه درباره موضوع مورد نظر، (پ)پیشنهاد سیاست‌های اجرایی برای تحقق هدف‌های شبکه. علاوه برآن، یک ساختار شبکه‌ای از هفت ویژگی برخوردار است(بازرگان و همکاران،۱۳۸۶). این ویژگی‌ها به شرح زیرند: (الف )برخورداری از تنوع، به‌طوری‌که حالت‌های مختلف را می‌تواند در برگیرد، (ب)انعطاف‌پذیری، (پ)اقتدار در انجام امور، (ت)جلب اعتماد افراد ذیربط و ذینفع، (ث)پایداری فعالیت‌ها، (ج)سهولت رسمیت یافتن و تحقق هدف‌ها، (چ)به‌صرفه بودن از نظر منابع مورد نیاز.

در قسمت بعدی، مصداق ویژگی‌های یاد شده را در مورد نظام آموزش عالی ایران برای ایجاد شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران مورد نظر قرار می‌دهیم.

● زیر نظام‌های آموزش عالی ایران

به طور کلی، سیستم آموزش عالی ایران از ده زیر سیستم (زیر نظام) به شرح زیر تشکیل شده است:

▪ دانشگاه‌های جامع دولتی

▪ دانشگاه‌های علوم پزشکی دولتی

▪ دانشگاه‌های تخصصی (صنعتی/کشاورزی،..)

▪ دانشگاه‌های غیر دولتی (آزاد اسلامی)

▪ دانشگاه‌های غیر دولتی ـ غیر انتفاعی

▪ سیستم آموزش عالی علمی ـ کاربردی

▪ سیستم آموزش عالی نیمه حضوری (پیام نور)

▪ مراکز آموزش عالی وابسته به وزارت آموزش و پرورش

▪ مراکز آموزش عالی وابسته به سایر وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی

▪ مراکز آموزش عالی غیر حضوری (الکترونیکی).

علاوه بر زیر سیستم‌های ده گانه فوق باید زیر سیستم آموزش عالی فراملی را نیز منظور داشت. هر چند در دوسال گذشته ممکن است برنامه‌ای جدید در آموزش عالی فراملی برای اجرا در دانشگاه‌های کشور مورد تصویب قرار گرفته نشده باشد، امَا برنامه‌های آموزش عالی فراملی برای اجرا در مناطق آزاد کشور به تصویب رسیده و در دست اجرا می‌باشد. همچنین آئین‌نامه جدید دوره‌های مشترک علمی دانشگاه‌ها تدوین شده به طوری که مقاطع تحصیلی از دوره کارشناسی تا دوره دکتری را پوشش می‌دهد.در این صورت ضرورت دارد که برای زیر سیستم‌های ده گانه نظام آموزش عالی کشور و نیز زیر‌سیستم آموزش عالی فراملی ساختاری مناسب جهت ارزیابی و تضمین کیفیت منظور داشت.

از نظر تنوع، زیر‌سیستم‌های یاد شده، با توجه به هدف و عناصر تشکیل دهنده، تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای با یکدیگر دارند. بنابراین، ویژگی (الف) شبکه مصداق دارد.

از طرف دیگر در میان زیر سیستم‌های یاد شده، فقط در زیرسیستم دانشگاه‌های جامع دولتی کوششی برای ارزیابی و تضمین کیفیت از طریق ارزیابی درونی به‌عمل آمده است. در این زیر سیستم حتی ارزیابی برونی کیفیت در دو گروه آموزشی به‌عمل آمده است. همچنین مرکز ارزیابی کیفیت دانشگاه تهران در اسفندماه۱۳۸۴ تأسیس شده و در این مدت عملکرد قابل ملاحظه‌ای داشته است. از این رو با ایجاد شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران انعطاف پذیری لازم برای ارزیابی کیفیت در زیر سیستم‌های تشکیل دهنده آموزش عالی فراهم خواهد شد. لذا، مصداق ویژگی(ب)در این باره عیان است.

اعمال ضوابط کیفیت در تمام زیر‌سیستم‌ها ضروری است. اما در برخی مراکز آموزش عالی، ازجمله واحدهای علمی-کاربردی و مراکز آموزشی پیام نور، ضرورت به‌کار گرفتن اقتدار سازمانی و اجرایی نسبت به برخی از دستورالعمل‌ها ملوس‌تر است. این امری است که مصداق ویژگی (پ) می‌باشد.

شک نیست که برای دلبستگی اعضای هیأت علمی به شبکه یاد شده باید برنامه‌ریزی شود و با توجه آنان به فرایند ارزیابی و اعتبارسنجی جلب شود. در این صورت است که نظر آنان نسبت به سازوکار ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش عالی جلب خواهد شد و سپس سازوکار ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش عالی مستقر خواهد گردید. این چنین می‌توان گفت که ویژگی (ت) نیز مصداق می‌یابد.

با ایجاد شبکه یادشده، به تدریج سازو کار ارزیابی هر یک از زیر‌سیستم‌ها می‌تواند بر حسب مورد تشکیل شود و ارزیابی کیفیت به اجرا در آید. از این رو اجزای شبکه از پایداری لازم برخوردار خواهند شد. بدین‌سان، ویژگی (ث) شبکه مصداق می‌یابد.

● ضرورت ایجاد شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران

همان‌طور که قبلاً اشاره شده است (بازرگان و همکاران،۱۳۸۶)، ساختار‌سازی برای ارزیابی و اعتبار‌سنجی آموزش عالی ایران برای مقاصد زیر انجام می‌شود: ۱)یاری دادن به هریک از زیر سیستم‌های آموزش عالی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی جهت ارتقای کیفیتشان، ۲)فراهم آوردن شرایط مناسب جهت اعتبار‌سنجی برنامه‌ها و واحد‌های سازمانی آموزش عالی به منظور تضمین کیفیت. شک نیست که ساختار شبکه‌ای می‌تواند به سهولت رسمیت یابد و تحقق هدف‌های یاد شده را امکان‌پذیر نماید. لذا ویژگی (ج) مصداق می‌یابد.

تجربه‌های جهانی در مورد ایجاد شبکه‌های تضمین کیفیت آموزش عالی نشان داده است که واحد‌های سازمانی ذیربط با حداقل منابع مالی و کالبدی می‌توانند تحقق هدف‌ها را میسر نمایند. برای مثال می‌توان شبکه کیفیت عمان و یا شبکه آسیا و اقیانوسیه را مورد نظر قرار داد. لذا ویژگی (چ) نیز صادق می‌باشد.

● ارتباط پیوندهای شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران

با توجه به مطالب یاد شده، از آنجا که ساختار شبکه‌ای در فعالیت‌های آموزشی از توان قابل ملاحظه‌ای برای حل مشکلات سازمانی برخوردار است ( Bienzle, etal ,۲۰۰۷ )، ساختار شبکه‌ای ارزیابی کیفیت و اعتبار‌سنجی آموزش عالی ایران می‌تواند مناسبترین گزینه باشد. به‌طوری‌که زیر سیستم دانشگاه‌های دولتی در مرکز شبکه قرار گرفته و سایر زیر سیستم‌ها را در حول آن پیوند یابند(شکل ۵-۱).

پیامد مورد نظر در این شبکه تضمین کیفیت واحد‌های آموزش عالی کشور می‌باشد. مزیت این ساختار آن است که هر یک از«پیوند»ها (زیر سیستم‌ها) می‌تواند نسبت به چگونگی ارزیابی و تضمین کیفیت برنامه‌ها، دوره‌ها و فعالیت‌ها خود بیاندیشند و چارچوبی نمایند. برای این منظور زیر‌سیستم‌های موفق در این امر با بازنمایی کیفیت آموزش و پژوهش خود سایر زیر‌سیستم‌هارا ترغیب می‌کنند که با توجه به تجربه‌های موفق سایر«پیوند»ها، آن تجربه‌ها را به اجرا درآورند. به عبارت دیگر منظور از این گونه ساختار سازی، توانمند کردن زیر سیستم‌ها(پیوند‌ها) در انجام ارزیابی و تضمین کیفیت است.

▪ تعریف شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران (شکدا)

شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران عبارت است از تار به‌هم تنیده‌ای از دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ایران (زیر سیستم‌های آموزش عالی ایران) به طوری که هرعضو آن با گردآوری، تنظیم و تحلیل داده‌های مورد نیاز برای قضاوت درباره کیفیت خود و چگونگی ارتقای آن به طور مستمر با سایر اعضا تبادل نظر نموده، دانش و توانائی‌های خود را برای ارتقای کیفیت زیرسیستم ذیربط افزایش می‌دهد.

▪ رسالت شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران

رسالت اصلی شکدا ارتقای کیفیت نظام آموزش عالی ایران است. تحقق این رسالت با ترویج فرهنگ کیفیت و اشاعه دانش ارزیابی و بهبود کیفیت آموزش عالی ایران میسر خواهد شد. این امر از طریق تبادل دانش، نگرش، راهبردها، یافته‌های تحقیقاتی و تجربه‌های حاصل از ارزیابی و بهبود کیفیت نظام آموزش عالی به انجام می‌رسد. کوشش دسته‌جمعی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در این باره ضروری است.

▪ هدف‌های شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران

هدف‌های شکدا به شرح زیر است:

الف) سهیم شدن در تبادل تجربه‌های مربوط به ارزیابی و بهبود کیفیت در آموزش عالی ایران.

ب) عرضه بازخورد به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر نهادهای ذیربط درباره الزامات (استانداردها)، سیاست‌ها و فرایندهای ارزیابی ارتقای کیفیت آموزش عالی.

پ) نمایان ساختن نیاز‌هاو اولویت‌های نظام آموزش عالی درباره ارزیابی و بهبود کیفیت واحدهای آموزش عالی.

ت) افزایش دانش، نگرش و توانایی‌های تخصصی در زمینه ارزیابی و ارتقای کیفیت آموزش عالی از طریق برون سپاری برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌ها، دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی.

● تشکیلات شبکه کیفیت دانشگاه‌های ایران

تشکیلات شکدا مرکب از: (الف) مجمع عمومی شبکه، (ب)رئیس شبکه، (پ)کمیته اجرایی و (ت) دبیرخانه است. ترکیب هر یک از این چهار رکن به شرح زیر است.

الف) مجمع عمومی شبکه از نمایندگان هریک از دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی تشکیل می‌شود. این اعضا برای دانشگاه‌هایی که دارای هیأت ممیزه مستقل هستند همان دبیر هیأت ممیزه است و برای سایر دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی معاون آموزشی دانشگاه یا موسسه است. علاوه برآن، رئیس موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور، معاونان آموزشی وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان آموزش پزشکی و نیز مدیران کل نظارت و ارزیابی این دو وزارتخانه عضو مجمع عمومی خواهند بود. وظایف مجمع عمومی عبارت است از بررسی و تصویب برنامه‌های شکدا برای ارزیابی و مدیریت کیفیت آموزش عالی که از طریق کمیته اجرایی به آن ارجاع می‌شود. دبیری شورا می‌تواند بر عهده رئیس مرکز مطالعات، تحقیقات و ارزشیابی سازمان سنجش آموزش کشور باشد.

ب)رئیس شبکه به پیشنهاد مجمع عمومی به وسیله وزیر علوم، تحقیقات و فناوری برای مدت دو سال از میان اعضای هیأت علمی واجد شرایط انتخاب خواهد شد.

پ) کمیته اجرایی شامل شش نفر به شرح زیر: رئیس شبکه، دبیر شبکه، خزانه‌دار شبکه و سه نفر عضو هیأت علمی و صاحب نظر در ارزیابی و مدیریت کیفیت آموزش عالی. این شش نفر برای مدت دو سال به وسیله مجمع عمومی انتخاب می‌شوند. در آغاز تأسیس شبکه، اعضای کمیته اجرایی به پیشنهاد مشترک موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با حکم وزارت متبوع برای مدت دو سال منصوب خواهند شد. این کمیته آیین نامه‌های لازم برای انجام امور شبکه را تدوین خواهد کرد.

ت) دبیرخانه شبکه در سازمان سنجش آموزش کشور مستقر خواهد شد.

اولین رئیس شبکه به وسیله وزیر علوم، تحقیقات و فناوری منصوب خواهد شد تا مقدمات اسقرار شبکه را فراهم آورد.

دکتر عباس بازرگان

منابع

۱. بازرگان، عباس و همکاران (الف۱۳۸۶). گزارش پایانی طرح بررسی آموزش فراملی در ایران و پیشنهاد ساختار مناسب برای تضمین کیفیت آن . تهران: مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی.

۲. بازرگان، عباس (ب ۱۳۸۶). ارزیابی مستمر برای بهبود کیفیت دانشگاهی: نگاهی به یک دهه تجربه در نظام آموزش عالی ایران. درمجموعه مقالات دومین همایش ارزیابی درونی برای ارتقای کیفیت دانشگاهی .(صص ۲۵-۵۰). تـهران: سازمان سنجش آموزش کشور.

۳. بازرگان، عباس (۱۳۸۵). ارزشیابی آموزشی: مفاهیم، الگوها و فرایند عملیاتی . (چاپ پنجم). تهران: سمت.

۴. فراستخواه، مقصود، بازرگان، عباس و قاضی طباطبائی، محمود(۱۳۸۶). تحلیل مقایسه‌ای نظام‌های تضمین کیفیت آموزش عالی در جهان: وجوه اشتراک و افتراق در تجربه‌های جهانی. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، ۱ ۳(۲): ۱-۲۰.

۴. Bazargan, A.(۲۰۰۷) .Problems of Organising and Reporting Internal and External Evaluation in developing Countries: The case of Iran . Quality in Higher Education, ۱۳(۳): ۲۰۷-۲۱۴.

۵. Bienzle, H. et al. (۲۰۰۷). The Art of Networking: European Networks in Education. Wein: "die Berater".

۶. Global University Network for Innovation(GUNI). (۲۰۰۸ and ۲۰۰۷) . Higher Education in the World . New York : Palgrave Macmillan.

۱. Iran Universities Quality Network