شیخ فضل الله نوری; هویت و نظریه

در این نوشتار, مقداری به گذشته تاریخی برگردیم و برای نمونه تفكّرات و عملكرد شیخ فضل الله نوری ـ یكی از عالمان عصر مشروطه ـ را كه در چالش شدید با منوّرالفكران قرار گرفته, جنبش مشروطه مشروعه را رهبری نمود, بررسی كنیم

یكی از دغدغه های بنیادین مصلحان و اندیشهوران اسلامی، آرامش روانی فضای اجتماعی است. كشمكش ها به طور معمول جامعه را ناآرام كرده، در مواقع بحرانی به وضعیّت آنومی۱ خواهد كشاند.

با توجّه به این كه عالمان شیعه از آشفتگی اجتماعی گریزانند و آن را به صلاح جامعه نمی دانند، چرا در برخی از جریان ها و جنبش های سیاسی ـ اجتماعی همراهی نموده و بعضاً رهبری آن ها را عهده دار می شوند؟

مناسب است در این نوشتار، مقداری به گذشته تاریخی برگردیم و برای نمونه تفكّرات و عملكرد شیخ فضل الله نوری ـ یكی از عالمان عصر مشروطه ـ را كه در چالش شدید با منوّرالفكران قرار گرفته، جنبش مشروطه مشروعه را رهبری نمود، بررسی كنیم.

متدلوژی مورد نظر در این نوشتار، جامعه شناسی تاریخی۲ و با تأكید بر اسناد و مدارك است كه با كمك روش های تبیین ساختاری و هرمنوتیك۳ به بررسی موضوع خواهیم پرداخت.

در ابتدا، به شرح اوضاع سیاسی ـ اجتماعی دوران آقا شیخ فضل اللّه نوری اشاره كرده، سپس به مواضع و اندیشه های دینی ـ سیاسی وی در موضوعات گوناگون و علل كشمكش ها خواهیم پرداخت .

أ) فضای سیاسی ـ اجتماعی عصر مشروطه

ناصرالدین شاه در دوره سلطنت پنجاه ساله خود، استبداد را در سراسر ایران ایجاد كرده بود، تا این كه در ذی قعده ۱۳۱۳ هجری به دست میرزا رضای كرمانی به قتل رسید.۴

پس از ناصرالدّین شاه، نوبت به سلطنت پسرش، مظفّرالدّین میرزا رسید. او میرزا علی خان امین الدّوله را به صدراعظمی برگزید و اداره كشور را به دست وی داد. از جمله وقایعی كه در این زمان اتّفاق افتاد، درخواست سه تن بلژیكی (نوز و دو تن دیگر) و سپردن كارهای گمركی به دست آنان بود كه روحانیان و بازرگانان به دلیل این كه فردی خارجی در رأس گمرك ایران قرار گرفته بود، به مخالفت برخاستند. در سال ۱۳۱۷ قمری، امین الدوله از كار كناره گیری كرد و میرزا علی اصغر خان اتابك ـ كه در زمان ناصرالدین شاه نیز عهده دار صدارت بود و در سفر سوم ناصرالدّین شاه به اروپا با لقب امین السّلطان، امتیازات مهمّی را به بیگانگان واگذاشت۵ ـ مجدداً صدراعظم شد.۶

طالبوف و ملكم خان به تمجید وی پرداخته، در نامه ای به سعدالدوله نوشتند:

امین السلطان، آن امین السّلطان نیست. با تجاربی كه حاصل كرده، به وجود او خوشبختی ایران را باید تبریك گفت.۷

اما او نیز با مخالفت ها مردم و علما كنار رفت و عرصه را به عین الدوله واگذار نمود.

سرانجام پشتكار عالمان و تحصّن در صحن عبدالعظیم(علیه السلام) در سال ۱۳۲۳ قمری و مهاجرت عالمان بزرگ به قم در سال بعد باعث شد تا مظفّرالدّین شاه، اندكی پیش از مرگ خود، فرمان تشكیل مجلس شورای ملّی را در سال ۱۳۲۴ قمری صادر كند. مخالفان دولت از گروه های گوناگونی تشكیل شده بودند كه عبارتند از: ۱. عالمان دینی; ۲. روشن فكران; ۳. بازرگانان.۸روشن فكران و بازرگانان قدرت بسیج توده مردم را نداشتند و به عالمان متّكی بودند.۹

منوّرالفكران و بازرگانان در نفی استبداد با عالمان موافق بودند; امّا منوّرالفكران از عالمان به صورت ابزار پیشرفت مقاصد خودشان بهره بردند و در نفی قرارداد استقراض و استبداد ناصرالدّین شاهی كوشیدند; چرا كه منوّرالفكران می دانستند پیش از مشروطه در ایران، دو قلب قدرت وجود داشته است: یكی قدرت شاه كه در قالب دولت بود، و دیگری، قدرت عالمان كه با نام شریعت مطرح می شد.۱۰

● جریان های مشروطه خواهی در میان عالمان ایرانی

۱. جریان مشروطه مشروعه

سرآمد عالمان مشروطه مشروعه، آقا شیخ فضل اللّه نوری است. شناخت وی از غرب بسیار عمیق بود; به طوری كه مشروطه غربی را خیلی سریع نفی كرد و به آبشخور فكری مشروطه از غرب و جریان های فراماسونری پی برد.

۲. جریان مشروطه مذهبی ضدّغرب

پیشوایان آن، عالمان بزرگی همانند آخوند خراسانی، میرزا حسین تهرانی و ملاّ عبداللّه مازندانی بودند كه مشروطه را در نجف تأیید كردند. در اصفهان، حاج آقانوراللّه اصفهانی و آقا نجفی اصفهانی، و در شیراز نیز عبدالحسین لاری بوده اند. نظریّه پرداز مهّم این تفكّر در نجف، میرزا حسین نائینی بوده است.

۳. جریان مشروطه خواه آزادی طلب

این جریان به دو دسته تقسیم می شود:

أ) جریان مشروطه ترقّی خواه: كه از غرب تقلید می كرده و از طرفی دیگر، ضدّ استبداد و خواستار اصلاحات به سبك غربی بوده اند. عدّه ای از آنان با دولت های غربی و مجامع فراماسونری ارتباط داشته اند.

ب) جریان مشروطه میانه رو با گرایش دینی: آقا سیّدعبداللّه بهبهانی و سیّد محمد طباطبائی، از عالمان خوش نیّتی بوده اند كه از استبداد قاجار نفرت داشته اند. این جریان با بست نشینی در سفارت انگلیس مخالف نبود و با منوّرالفكران رابطه خوبی داشت و در نهایت، گروهی از آزادی طلبان هم از آن ها حمایت می كردند; البته این دو بزرگوار در سال های آخر عمر، نوعی دوری جستن از جریان های روشن فكرانه سكولار را پیشه كردند كه با ترور مظلومانه بهبهانی و وفات سیّدمحمّد طباطبائی قضیّه مسكوت ماند.۱۱

۴. جریان عالمانی كه سیاست سكوت را برگزیدند

در نجف، تعدادی از عالمان، طرفدار مشروطه و عدّه ای مشروعه خواه بودند. عدّه ای دیگر عنوان كردند كه در مقابل این تحوّلات بی طرف هستند و در این اختلافات وارد نمی شوند; از جمله آن ها افراد بزرگی همانند میرزای شیرازی دوم بوده اند; البته طرفداران این گرایش نمی خواستند در مسأله اختلاف عالمان و مشروطه وارد شوند; و گرنه همین ها در مبارزه با استعمار و اجانب، انقلاب ۱۹۲۰ (ثورهٔ العشرین) عراق ضدّ انگلستان را پدید آوردند.۱۲

با توجّه به مطالب پیش گفته، آن چه در مباحث آینده كاوش می شود، فقط جریان اوّل است كه به بررسی دیدگاه نظریّه پرداز آن بسنده می كنیم.۱۳

ب) شیخ فضل اللّه و بحران مشروطه سكولار

شیخ فضل اللّه نوری در سال ۱۲۵۸ یا ۱۲۵۹ ق (بنابر اختلاف نقل ها) متولد شد و در حدود سال ۱۲۹۰ق به نجف اشرف مهاجرت كرد. فقه را در محضر شیخ راضی فرا گرفت و در نخستین مهاجرت به سمت سامرا در سال ۱۲۹۲ جهت درك فیوضات علمی میرزای بزرگ شیرازی، به سوی سامرا حركت كرد و در سال ۱۳۰۳ق به عنوان یك عالم بزرگ دینی به تهران آمد. در وصف مقام و موقعیت علمی و اجتماعی، ناظم الاسلام كرمانی كه از مخالفان او بوده است، می نویسد:

وی شخص اوّل عالمان اسلام و از لحاظ سلوك، دارای حُسن و مراتب علمیّه بوده و نكات ریاست و سیاست را بهتر از دیگران شناخته است.۱۴

ملك زاده ـ یكی دیگر از مخالفان شیخ ـ می نویسد:

از حیث معلومات و تبحّر در علوم دینی، از همه همگنانش برتری داشته و بسیار فهیم و باهوش بوده و در قدرت استدلال در میان طبقه خود نظیر نداشته است.۱۵

در قیام تحریم تنباكو، شیخ نقش مهمی ایفا كرد: از یك سو «مجرای ارتباط» و «منبع اطلاعات» رهبر جنبش (میرزای شیرازی) در پایتخت، از دیگر سو، خنثاگر تبلیغات سوء بر ضدّ جنبش، و از سوی سوم، مبلّغ «روح دینی» و «هویت مذهبی» نهضت بود.۱۶

او با شركت در قیام عدالت خواهی، برای مهار «قانونمدانه» شاه و دولت، در پیشبرد و به ثمر رسیدن نهضت كمك مؤثری كرد; اما پس از چندی با دیدن انحراف های به وجود آمده، خواستار كنترل و تقیید آن شد.

شیخ فضل اللّه نمی خواست حاكمیّت سیاسی و گروه های دیگری كه به وسیله استعمار هدایت می شدند، به خواسته های خود در ایران برسند; از این رو در برابر نفوذ تفكّرات غرب زدگان، در سطح جامعه واكنش نشان داد و با طرح دیدگاه اسلامی خود، حاكمیّت و فضای سیاسی آن عصر را به چالش كشید و زمینه های بروز انقلاب سیاسی را فراهم ساخت; در نتیجه، وی از نشر تفكّرات سكولاریستی جلوگیری كرد و برای پیش گیری از گسترش این تفكّرات گفت:

به جماعت آزادی خواه اعلان می شود كه ... ما تن به تضعیف اسلام و تحریف احكام نخواهیم داد ... در این عصر ما، فرقه ها پیدا شده اند كه بالمرّهٔ منكر ادیان و حقوق و حدود هستند این فِرَق مستحدثه را بر حسب تفاوت اغراض، اسم های مختلف است: «آنارشیست»، «نهیلیست»، «سوسیالیست»، «ناتورالیست»، «بابیست» و این ها یك نحو چالاكی و تردستی در اثاره فتنه و فساد دارند و به واسطه ورزشی كه در این كارها كرده اند، هر جا كه هستند، آن جا را آشفته و پریشان می كنند.۱۷

انقلاب مشروطه، جریانی روشن فكری بود كه طبقات گوناگون در آن شركت داشتند; امّا نوگرایان غیردینی در كوششی سخت و پی گیر بر آن شدند كه «عُلما به برخی از مسائل مربوط به ناهماهنگی اسلام و دموكراسی بی توجّه بمانند; وگرنه از پشتیبانی كامل عُلما در انقلاب مشروطیّت بی بهره می ماندند.»۱۸

گروه های سكولار با توجّه به تبحّری كه در كارها داشته اند، فضای اجتماعی آن زمان را به طوری مسموم كردند كه سخنان شیخ فضل اللّه به گوش مردم نرسد و با توجّه به سانسور خبری كه در سطح جامعه ایجاد شد، افرادی همانند شیخ فضل اللّه را ضدّ ترقی و مرتجع معرّفی كردند.۱۹

محمّدعلی میرزا پس از مرگ پدرش، مظفّرالدین شاه، در ۲۴ ذی قعده ۱۳۲۴ قدرت را به دست گرفت. وی از تشكیل مجلس شورای ملّی و آزادی سخت نگران بود; اما با ناامیدی می كوشید در دوستی با مجلس گام بر دارد. او در ۲۴ محرم ۱۳۲۶ پس از تصویب قانون انطباعات، دستخطی برای ابراز خشنودی از كارهای مجلس فرستاد. فردای آن روز در ۲۵ محرّم، داستانی رخ داد كه آب را گل آلود كرد، و آن سوء قصد به محمّدعلی شاه بود. وی پس از نجات یافتن از مهلكه، پای پیاده به دربار رفت و پس از چند روز خونسردی، نامه ای به مجلس نوشت كه اگر تا چند روز دیگر از محرّكان و دست گیری مرتكبان خبری نشود، اقدامات مجدّانه ای به عمل خواهد آورد.۲۰

این قضایا باعث شد كه محمّدعلی شاه خواستار اخراج هشت تن از سران آزادی از مجلس شود.۲۱ به دنبال آن، مجلسیان با تلگراف های متعدّد و جوّسازی، از همدان، اصفهان و شیراز گرفته تا تبریز و تهران را به آشوب دعوت كردند.۲۲ سیّدعبداللّه بهبهانی، سید محمّد طباطبائی و سیّدجمال الدین افجه ای تلگرافی به عالمان نجف فرستادند كه مضمون آن چنین است:

چند روز است اعلی حضرت بدون بهانه با هیأت موحشه در خارج دروازه تشكیل اردو، چند نفر از أمرا را بعد از دو سه روز حبس، تبعید; ملّت در كمال استیحاش و خوف قتل نفوس فوق العاده، ولایات ایران تعطیل عمومی، اقدامات مجدّانه سریع النتایج فوراً لازم است.۲۳

عالمان ثلاثه نجف; آخوند خراسانی، شیخ عبداللّه مازندرانی و میرزا حسین تهرانی نجل میرزا خلیل در پاسخ اظهار داشته اند:

تهران توسّط آقایان حجج الاسلام بهبهانی و طباطبائی و افجه ای ـ دامت بركاتهم ـ. عموم صاحب منصبان و امرا و قزاق و نوكرهای نظامی و عشایر و سرحدداران ایران ـ ایدهم اللّه تعالی ـ سلام وافر مخصوص می داریم همواره حفظ حدود و نفوس و اعراض و اموال مسلمین در عهده آن برادران محترم بوده و هست و همگی بدانند كه همراهی با مخالفین اساسی مشروطیّت هر كه باشد ولو با تعرّض بر مسلمانان حامیان این اساس قویم، محاربه با امام عصر ـ عجل اللّه فرجه ـ است. باید تحرز و ابداً بر ضد مشروطیّت اقدام ننمایند.۲۴

این تلگراف ها در حالی صورت می گرفت كه برخی از نخبگان مذهبی جامعه همانند شیخ فضل اللّه كه در متن وقایع حضور داشتند، در تكاپوی تعطیلی مجلس شورای ملّی بودند و اعتقاد داشتند مجلس ملّی در تضاد با شریعت بنا شده است.

البته شیخ در ابتدا به دنبال تعطیلی مجلس نبود; بلكه او نظریّه «فقهای ناظر بر قوانین» را مطرح كرد و در جهت شفافیت بخشیدن به شعارهای مشروطه و جلوگیری از سوءاستفاده از آزادی، خواستار توضیح مجلس درباره معنا و حدود آن شد. مجلس شورای ملّی در سوم شعبان ۱۳۲۵ پس از توضیح معنای مشروطه و مجلس، درباره معنای آزادی پاسخ داده اند كه منظور «حریّت در حقوق مشروعه و آزادی در بیان مصالح عامه است تا اهالی این مملكت مثل سوابق ایّام گرفتار ظلم و استبداد نباشند.»۲۵

با توجّه به سابقه ای كه مجلس از خود به جای گذاشت و پس از تشكیل آن، مطالبی به تصویب رسید یا گفته شد كه خلاف شریعت اسلامی بود (از جمله برابری حقوق مسلم و غیرمسلم، آزادی بیان، آزادی مطبوعات و انتشار كتب ضالّه)، شیخ فضل اللّه نمی توانست به درستی این جوابیه اعتماد داشته باشد. افزون بر این، شیخ می توانست استدلال كند كه اگر مقصود شما از آزادی، آزادی مشروع است، پس اباحی گری موجود در جامعه برای چیست؟ چرا كاری می كنید كه این همه بی بند و باری در جامعه پیدا شود، و نیز اگر چنین چیزی از مشروطه و حریّت مقصود باشد، پس مطالب مطبوعات و نقل قول های منوّرالفكران كه شعار آزادی مطلق و مشروطه موافق با قوانین آلمان و فرانسه را مطرح می كردند، برای چه بود؟ در این باره شیخ فضل اللّه در لوایح می گوید:

همین كه مذاكرات مجلس شروع شد و عناوین دایر به اصل مشروعیّت و حدود آن در میان آمد، از اثنای نطق ها و لوایح و جراید، اموری به ظهور رسید كه هیچ كس منتظر نبود و زاید الوصف مایه وحشت و حیرت رؤسای روحانی و ائمه جماعت و قاطبه مقدّسین و متدینیّن شد.

كتاب نامه

۱. آبادیان، حسین، مبانی نظری حكومت مشروطه و مشروعه (به انضمام رسائل علمای موافق و مخالف مشروطه)، چ ۱، تهران، نی، ۱۳۷۴ش.

۲. ابوالحسنی (منذر)، علی، پایداری تا پای دار، چ ۱، انتشارات مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، ۱۳۶۸ش.

۳. ابوالحسنی (منذر)، علی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، چ ۱، تهران، پیام آزادی، ۱۳۶۰ش.

۴. ابوالحسنی (منذر) علی، دیده بان بیدار!; دیدگاه ها و مواضع سیاسی و فرهنگی شیخ فضل اللّه نوری، چ ۱، تهران، عبرت، ۱۳۸۰ش.

۵. اعظام قدسی، حسن، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله، ج ۱، انتشارات ابوریحان، ۱۳۴۹ش.

۶. افشار، ایرج، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران یادداشتهای حاجی میرزا سید احمد تفرشی حسینی در سالهای ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۸ قمری، چ ۱، تهران، امیر كبیر، ۱۳۵۱ش.

۷. الامین، السید محسن، اعیان الشیعه، ج ۴، بیروت، ۱۴۰۳ ق.

۸. الامینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلهٔ، النجف، مطبعهٔ الغری، ۱۳۵۵ ق.

۹. الموسوی الاصفهانی، محمد مهدی، احسن الودیعه فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعهٔ، ج ۱، بغداد، عبدالعزیز الدباس، ۱۳۴۸ ق.

۱۰. انصاری، مهدی، شیخ فضل اللّه نوری و مشروطیت (رویارویی دو اندیشه)، چ ۱، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۹ش.

۱۱. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۳، چ ۴، تهران، زوّار، ۱۳۷۱ش.

۱۲. بشیری، احمد، كتاب آبی (گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران)، ج ۱، چ ، تهران، نور، ۱۳۶۲ش.

۱۳. ــ ، كتاب نارنجی (گزارشهای سیاسی وزارت امور خارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران) چ ۱، تهران، نور، ۱۳۶۶ش.

۱۴. تركمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، چ ۱، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۰ش.

۱۵. ــ ، رسائل اعلامیه ها، مكتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل اللّه نوری، ج ۱، چ ۱، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی، ۱۳۶۲ش.

۱۶. تندركیا، شهید هرگز نمی میرد، چ ۲، تهران، [بی نا]، ۱۳۵۸ش.

۱۷. حائری، عبد الهادی، تاریخ جنبشها و تكاپوهای فراماسونگری در كشورهای اسلامی، چ ۱، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.

۱۸. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج ۱ و ۲، چ ۲، تهران، فردوسی، ۱۳۶۱ش.

۱۹. رضوانی، هما، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، چ ۱، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۲ش.

۲۰. روسك، جوزف و رولندوارن، مقدمه ای بر جامعه شناسی، ترجمه بهروز نبوی و احمد كریمی، ۱۳۶۹ش.

۲۱. زرگری نژاد، غلامحسین، رسائل مشروطیت (۱۸ رساله و لایحه درباره مشروطیت)، چ ۱، تهران، كویر، ۱۳۷۴ش.

۲۲. شیرازی، میرزا صالح، مجموعه سفرنامه های میرزا صالح شیرازی، كتاب اول، تصحیح و توضیح غلامحسین میرزا صالح، چ ۱، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۴ش.

۲۳. عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی (نظام سیاسی و رهبری در اسلام)، ج ۲، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۶ش.

۲۴. قوچانی، آقانجفی، سیاحت شرق یا زندگینامه آقانجفی قوچانی، تصحیح ر. ع. شاكری، چ ۲، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۲ش.

۲۵. كرزن، جرج ناتانیل، ایران و قضیه ایران (ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی)، ج ۱، چ ۴، تهران، علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۷۳ش.

۲۶. كرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۱، به كوشش علی اكبر سعیدی سیرجانی، چ ۴، تهران، آگاه، ۱۳۶۲ش.

۲۷. كسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، چ ۱۵، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۹ش.

۲۸. لیتل، دانیل، تبیین در علوم اجتماعی، درآمدی به فلسفه علم الاجتماع، ترجمه عبدالكریم سروش، چ ۱، تهران، صراط، ۱۳۷۳ش.

۲۹. م. پاولیچ، تریا، س. ایرانسكی، سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، ترجمه م. هوشیار، چ ۲، تهران، شركت سهامی كتاب های جیبی، ۱۳۷۵ش.

۳۰. مجید كفایی، عبد الحسین، مرگی در نور (زندگی آخوند خراسانی)، چ ۱، تهران، زوّار، ۱۳۵۹ش.

۳۱. معاصر، حسن، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران (مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان)، ج ۱، چ ۱، تهران، ابن سینا، ۱۳۵۲ش.

۳۲. ملك زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، چ ۴، تهران، علمی، ۱۳۷۳ش.

۳۳. نامدار، مظفر، رهیافتی بر مبنانی مكتبها و جنبشهای سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، چ ۱، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۶ش.

۳۴. نجفی، موسی، اندیشه دینی و سكولاریسم در حوزه معرفت سیاسی و غرب شناسی (دهه های نخستین یكصد سال اخیر ایران)، چ ۱، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.

۳۵. نجفی، موسی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران (دین، دولت، تجدد)، چ ۱، تهران، نشر منیر، ۱۳۷۸ش.

۳۶. نجمی، ناصر، محمدعلی شاه و مشروطیت، چ ۱، تهران، زریاب، ۱۳۷۷ش.

۳۷. یزدانی، سهراب، كسروی و تاریخ مشروطه ایران، چ ۱، تهران، نی، ۱۳۷۶ش.

_. Psychology and the legal system . (۱۹۹۸) wrightsman, l,s.

۱. آنومی (Anomie) یك نوع احساس بی هنجاری است كه اغلب زمینه دست یافتن افراد به كجروی و انحرافات را فراهم می آورد. در این وضعیّت، مسائل اجتماعی شدّت می یابد و افراد جامعه در رسیدن به اهداف وتمایلات خود كنترل ناپذیر خواهند شد. جهت مطالعه بیش تر ر.ك: Psychology and thelegal system, p.۱۰۴.

۲. جامعه شناسی تاریخی، حوادث منحصر به فرد تاریخی و توالی وقایع تاریخی را یكایك مورد توجّه قرار نمی دهد; بلكه بر آن است كه با توجّه به وقایع و امور تاریخی زمان گذشته، اصول و قواعد قابل شمولی را استخراج كند. (بیش تر ر.ك: جوزف روسك، رولند وارن، مقدمه ای بر جامعه شناسی، ترجمه بهروز نبوی و احمد كریمی، ص ۲۹۵).

۳. در مدل تبیین ساختاری، شؤون مختلف جامعه را بر حسب پیامدهای پیش بینی پذیر بررسی می شود و به تبیین اوصاف ساختاری جامعه می پردازند و در مدل تفسیری یا هرمنوتیك (Hermeneutic) كه در واقع رویكرد معنا كاوانه است، پیامدهای اجتماعی را مانند متنی در نظر می گیرند كه معنای عناصر گوناگون حوادث و اعمال اجتماعی به كمك بازسازی خلاّق از درون آن ها به دست می آید. (ر.ك: دانیل لیتل، تبیین در علوم اجتماعی، درآمدی به فلسفه علم الاجتماع، ترجمه عبدالكریم سروش، ص ۱۱۳ و ۱۱۵).

۴. یونس مروارید، از مشروطه تا جمهوری نگاهی به ادوار مجالس قانونگذاری در دوران مشروطیّت، ج ۱، ص ۲۸.

۵. موسی نجفی، مقدّمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران (دین، دولت، تجدد) تكوین هویت ملی نوین ایران از عصر صفویه تا دوران معاصر، ص ۹۲.

۶. احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص ۲۸۱. البته بعضی از منابع همانند «شرح حال رجال ایران» از مهدی بامداد، تاریخ كناره گیری امین الدوله را در سال ۱۳۱۶ قمری ذكر كرده اند.

۷. احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص ۲۵۲.

۸. حسن اكبری بیرق، مبانی فكری ادبیات مشروطه، ص ۴۴.

۹. سهراب یزدانی، كسروی و تاریخ مشروطه ایران، ص ۱۱۹.

۱۰. احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص ۱۳۰.

۱۱ همان، ص ۱۱۲.

۱۲. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۱۱۱ـ۱۱۳.

۱۳. باید توجّه داشت كه مشروطه خواهی در ایران نمی تواند خارج از تحوّلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جهانی باشد. نقش لژهای فراماسونری و ارتباط ایرانیان با كشورهای دیگر نظیر عثمانی، ایتالیا، فرانسه، آلمان و انگلستان كه دارای حكومتی از نوع مشروطه بوده اند، بر این رویدادها تأثیرگذار بوده است. جهت كسب اطّلاعات بیش تر درباره حكومت های مشروطه خارج از ایران می توان به كتاب های ذیل مراجعه كرد: عبدالهادی حائری، تاریخ جنبشها و تكاپوهای فراماسونگری در كشورهای اسلامی، ص ۶۰ و میرزا صالح شیرازی، مجموعه سفرنامه های میرزا صالح شیرازی، كتاب اول، ص ۶ـ۸.

۱۴. محمد ناظم الاسلام كرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۱، ص ۵۰۴.

۱۵. مهدی ملك زاده، تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران، ج ۶، ص ۱۲۵۷.

۱۶. ر.ك: علی ابوالحسنی، تحلیل از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو.

۱۷ هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۳۱.

۱۸ عبدالهادی حائری، تاریخ جنبش ها و تكاپوهای فرماسونگری در كشورهای اسلامی، ص ۳۲۷ و ۳۳۰.

۱۹. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحوّلات سیاسی ایران، ص ۲۰۲.

۲۰. احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص ۵۴۲.

۲۱ همان، ص ۵۹۳.

۲۲. همان، ص ۶۰۰.

۲۳ همان، ص ۶۱۴.

۲۴ همان، ص ۶۱۵.

۲۵. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۶۷ـ۶۸.

۲۶. مظفر نامدار، رهیافتی بر مبانی مكتب ها و جنبشهای سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، ص ۱۱۰ و ۱۱۹ و ۱۴۷.

۲۷. همان، ص ۱۲۲.

۲۸. همان، ص ۱۲۷.

۲۹. واژه «سلطنت» در میان فقیهان به معنای حكومت است، نه به معنای رژیم سلطنتی. و نیز اصطلاح «ملّت» به معنای كیش و آیین آمده است. (ر.ك: همان، ص ۱۲۸ و عمیدزنجانی، فقه سیاسی، ج ۲، ص ۱۵۱).

۳۰. غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیت ، ص ۱۶۴.

۳۱. مظفر نامدار، رهیافتی بر مبانی مكتب ها و جنبش های سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، ص ۱۳۲.

۳۲. همان، ص ۱۳۴.

۳۳. غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیّت، ص ۱۶۴.

۳۴. مظفر نامدار، رهیافتی بر مبانی مكتب ها و جنبش های سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، ص ۱۳۶.

۳۵. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۳۱ و ۳۲.

۳۶. مظفر نامدار، رهیافتی بر مبانی مكتب ها و جنبش های سیاسی شیعه در صدر ساله اخیر، ص ۱۳۸.

۳۷. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۶۹.

۳۸. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۱۹۸.

۳۹. محمد تركمان، رسائل اعلامیه ها، مكتوبات ...، ج۱، ص ۵۶.

۴۰. همان، ص ۶۰.

۴۱. همان.

۴۲. همان، ص ۳۲.

۴۳. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۳۲.

۴۴. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۱۹۹.

۴۵. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۴۵.

۴۶. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۲۰۰.

۴۷. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل الله نوری، ص ۵۲.

۴۸. موسی نجفی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۲۰۴.

۴۹. احمد بشیری، كتاب آبی، ج ۱، ص ۳۰۶ و ۳۰۷.

۵۰. مهدی انصاری، شیخ فضل اللّه نوری و مشروطیت، ص ۲۱۳.

۵۱. موسی نجفی، اندیشه دینی و سكولاریزم در حوزه معرفت سیاسی و غرب شناسی، ص ۲۰۴.

۵۲. علی ابوالحسنی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، ص ۷۰.

۵۳. موسی نجفی، اندیشه دینی و سكولاریزم در حوزه معرفت سیاسی و غرب شناسی، ص ۵۸

۵۴. با مراجعه به منابع تاریخی می بینیم كه بعضی تاریخ نگاران عصر مشروطه در گونه شناسی عالمانی به تقسیماتی روی آورده اند كه با واقعیت تاریخی تطبیق نمی كند; برای مثال، عالمان را به دو گروه مستبد و آزادی خواه یا سنّتی و ترقّی خواه تقسیم می كنند و جایی برای عالمی كه در حد وسط این دو طیف قرار دارد (مثل شیخ فضل اللّه) در نظر گرفته نمی شود. جهت اطلاع از گونه شناسی مذكور می توان به منابع ذیل مراجعه كرد:

ـ م. پاولیچ و تریا، س. ایرانسكی، سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، ص ۳۷.

ـ سهراب یزدانی، كسروی و تاریخ مشروطه ایران، ص ۱۱۷.

ـ حسین آبادیان، مبانی نظری حكومت مشروطه و مشروعه به انضمام رسائل علمای موافق و مخالف مشروطه، ص ۹ و ۲۸ و ۲۹. مؤلّف، عُلما را با توجّه به رسائل عصر مشروطه، به دو گروه تقسیم می كند: موافق و مخالف مشروطه، و هیچ جایگاهی برای عالمانی كه نه مشروطه غربی و نه استبداد مطلق را قبول دارند، در نظر نگرفته است; شیخ فضل اللّه از عالمانی بوده است كه مشروطه مشروعه را قبول داشته; در حالی كه در گروه عالمان مخالف مشروطه مطرح می كند.

ـ حسن اكبری بیرق، مبانی فكری ادبیات مشروطه، ص ۴۴.

ـ مهدی ملك زاده، تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران، ص ۴۷۸ و ۴۷۷ كه مؤلّف می كوشد، عدّه ای از عالمان را مستبد و دیگران را آزادی خواه معرّفی كند.

۵۵. موسی نجفی، اندیشه دینی و سكولاریزم در حوزه معرفتی سیاسی و غرب شناسی، ص ۲۰۳.

۵۶. هما رضوانی، لوایح آقا شیخ فضل اللّه نوری، ص ۵۷.

۵۷. علی ابوالحسنی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، ص ۷۱.

۵۸. با مراجعه به تاریخ مشروطه می بینیم كه انتشار مفاهیمی از جمله آزادی، مشروطه، مجلس شورای ملّی و قانون، سبب آشفتگی فضای سیاسی شد; بدین سبب باید منظور از واژه های مشترك به خوبی مشخّص شود. در آن صورت شاید عالمان و دیگر نخبگان كنار هم قرار گیرند (موسی نجفی، اندیشه دینی و سكولاریزم در حوزه معرفت سیاسی و غرب شناسی، ص ۲۰۳).

۵۹. همان، ص ۹۹.

۶۰. محمدمهدی الموسوی الاصفهانی، احسن الودیعه فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعه، ج ۱، ص ۱۸۹ و۱۹۰.

۶۱. محمد تركمان، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، ص ۱۸۰.

۶۲. علی ابوالحسنی، تحلیل از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، ص ۶۹.

۶۳. ناتانیل جرج كرزن، ایران و قضیّه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج ۱، ص ۶۰۵.

۶۴. ناظم الاسلام كرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۲، ص ۲۷۳.

۶۵. علی ابوالحسنی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، ص ۷۰.

۶۶. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیّت در ایران، ج ۱، ص ۲۱۲.

۶۷. احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران، ص ۳۷.

۶۸. علی ابوالحسنی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل اللّه نوری در نهضت تحریم تنباكو، ص ۷۰، نقل از شیخ رضا دهخوارقانی، وقایع ناصری و توضیح مرام، ص ۵۰.

۶۹. ملك زاده، فرزند ملك المتكلمین است. پدر او یكی از شخصیّت های مشروطه بود. وی در سال ۱۳۲۷ قمری پس از اتمام تحصیلاتش در كشورهای گوناگون از جمله فرانسه، به ایران بازگشت و هشت دوره، نماینده مجلس شورای ملّی و دو دوره نماینده مجلس مؤسّسان بود. (ر.ك: مهدی ملك زاده، مقدّمه كتاب تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران با عنوان شناسایی نوشته، م، ع، فره وشی).

۷۰. مهدی ملك زاده، تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران، ص ۷۲.

۷۱. همان، ص ۴۷۷.

۷۲. مهدی انصاری، شیخ فضل اللّه نوری و مشروطیّت، ص ۲۱۷.

۷۳. احمد بشیری، كتاب نارنجی، ج ۲، ص ۷۲.

۷۴. جهت مطالعه شواهد تاریخی ر.ك: همان، ج ۲، ص ۳۵۴.

۷۵. ایرج افشار، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، ص ۱۸۷.

۷۶. مهدی انصاری، شیخ فضل اللّه نوری و مشروطیّت، ص ۲۲۴.

۷۷. عبدالهادی حائری، تاریخ جنبش ها و تكاپوهای فر 

---