بررسی مراحل تاریخی روابط بین الملل در اسلام

اسلام درصدد ساختن جهانی است كه همه انسان ها بتوانند با تفاهم و تعاون زندگی كنند تاریخ روابط بین الملل در اسلام, میزان گرایش جامعه اسلامی به روابط بین المللی و احترام به اصول حاكم بر آن را به خوبی نشان می دهد

اسلام درصدد ساختن جهانی است كه همه انسان ها بتوانند با تفاهم و تعاون زندگی كنند. تاریخ روابط بین الملل در اسلام، میزان گرایش جامعه اسلامی به روابط بین المللی و احترام به اصول حاكم بر آن را به خوبی نشان می دهد.

نتایج حاصل از این بررسی را می توان به صورت ذیل فهرست كرد:

۱) اسلام درصدد ساختن جهانی است كه همه انسان ها بتوانند با تفاهم و تعاون زندگی كنند. تاریخ روابط بین الملل در اسلام، میزان گرایش جامعه اسلامی به روابط بین المللی و احترام به اصول حاكم بر آن را به خوبی نشان می دهد.پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) در مورد برقراری ارتباط بین المللی اهتمام خاصی داشت. ایمان، قاطعیت، توكّل بر خدا و اعتماد به نفس اساس سیاست بین المللی آن حضرت را تشكیل می دادند. ارسال نامه و سفیر به زمامداران آن روز، به ویژه امپراتوران روم و ایران، از رویدادهای نادر تاریخ روابط بین الملل به شمار می آیند. در عصر رسالت، اصول و معیارهای دینی در حد رعایت سیادت و كرامت انسانی حفظ می گردیدند. این شیوه در دوران خلفا تا حدی محفوظ ماند.

۲) با روی كارآمدن امویان به تدریج، انحراف در روابط بین المللی مسلمانان پدیدار گشت. انحراف در دوره عبّاسیان گسترش یافت و در زمان امپراتوری عثمانی، عمق بیش تری پیدا كرد.مستشرقان و عده ای از نویسندگان مسلمان به جای آن كه به منابع اصیل اسلامی استناد كنند، با تكیه بر عملكرد حاكمان جامعه اسلامی در برخی از مقاطع تاریخ، اسلام را «دین جنگ» معرفی كرده اند.واقع امر این است كه انحراف پدید آمده در عصر عثمانیان و پیش از آن هرگز بیانگر سیاست بین المللی اسلام نیست. دفاع از عملكرد آنان نه منطقی است و نه با معیارهای اسلامی منطبق می باشد.

۳) در دوران معاصر، به ویژه پس از انحلال امپراتوری عثمانی (۱۹۱۹ م)، غربیان سلطه خود را بر جهان اسلام با تقسیم و تبدیل آن به كشورهای وابسته به غرب تثبیت كردند. با طرح توطئه جدایی سیاست از دین و گرایش حكومت های نوظهور به نظام سیاسی ـ حقوقی غرب، دولت و قانون در این كشورها از شریعت فاصله گرفتند و نظام حقوقی غرب جایگزین آن گردید. مصطفی كمال ملقب به «پدر ترك!» با الغای رسمی خلافت در تركیه، این طرح خائنانه را كامل كرد. طی این روند، معیارها و مناسبات در روابط بین المللی جهان اسلام بر اساس تفكر غربی شكل گرفتند و تمایز جهان اسلام با غیر آن از بین رفت.

۴) در كنار این حركت غربگرا، جنبش هایی در قرن نوزدهم میلادی با عنوان «پان اسلامیسم» به وجود آمدند. هدف آن ها تأمین وحدت جهان اسلام و احیای مجدّد اصول و معیارهای اسلامی در زمینه روابط بین المللی بود. جنبش «مهدی سودانی»، جنبش «هندی خلافت» و تلاش محمدعلی جناح از مهم ترین آن هاست. متأسفانه همه این حركت های پیشرو به دلیل ضعف های نظری و شیوه های نادرست عملی نتوانستند به نتیجه برسند و در شبكه ساختارها، روابط و مناسبات قدرت حاكم به شدت سركوب شدند.

۵) از مهم ترین اقدامات جهان اسلام در دوران معاصر، تأسیس «سازمان كنفرانس اسلامی» در ۱۳۴۸ هـ . ش است. این سازمان تاكنون تلاش هایی در سطح بین المللی، به ویژه كشورهای اسلامی، انجام داده است. از كارهای ارزشمند آن تدوین «اعلامیه حقوق بشر اسلامی» را می توان نام برد. این اعلامیه نواوری هایی دارد كه جای آن در حقوق بشر غربی خالی است. بارزترین مشخصه آن رابط دادن حقوق بشر به مبنای دینی و عدم مخالفت آن با شریعت اسلام است. «سازمان كنفرانس اسلامی» با وجود عملكردهای مثبت، هنوز نتوانسته است انتظار جهان اسلام را تأمین كند.

۶) در شرایطی كه سرنوشت جهان اسلام در هاله ای از ابهام قرار داشت، انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی۱ شخصیت برجسته روحانی، در ایران به پیروزی رسید. یك بار دیگر بارقه امید بر دل های مسلمانان طرفدار حاكمیت اسلام جوانه زد. این انقلاب معمار حكومت اسلامی است كه در قریب هزار سال گذشته سابقه نداشته و اولین حكومت از این نوع است. رهبری این انقلاب را مردی به عهده داشت كه در هیچ شرایطی تعهد خود را در قبال اسلام و مسلمانان نادیده نگرفت. بدون شك، این انقلاب یك تحفه الهی و هدیه غیبی است كه از سوی خداوند به مسلمانان عنایت شده است.انقلاب اسلامی با طرح اصول و معیارهای اسلامی، تحرّك تازه ای در روابط بین الملل جهان اسلام به وجود آورد. احیای اندیشه «امّت اسلامی»، اصل نفی سلطه جویی و سلطه پذیری» و داشتن رابطه صلح آمیز با كشورهای غیر محارب اصول روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران به شمار می آیند. توفیق نظام اسلامی در عمل كردن به اصول و پر كردن شكاف بین نظر و عمل است.

● طرح مسأله

اسلام، دینی اجتماعی است و احكام آن یك رشته اصول به هم پیوسته ای را بنا می نهند كه تمام روابط یك مسلمان (رابطه با خدا و دیگر انسان ها و همه امورش) را شامل می شود. از این رو، اسلام در عین آن كه یك دین و مجموعه اخلاقی است، یك نظام حقوقی نیز می باشد و این سومین عنصری است كه ویژگی های اسلام را كامل می سازد.

اجتماعی بودن اسلام ویژگی برجسته ای است كه آن را دین عملی و واجد یك نظام حقوقی كاملا انسانی ساخته است. تأثیر اسلام بر جامعه عربی اعجاب انگیز بوده و قلمرو این تأثیر قابل اندازه گیری نمی باشد. انقلاب اسلامی به جامعه عرب هویّت بخشید و برای آنان سازمان خانواده، قوانین جزایی، معاملات تجاری، قرارداد و قانون های گوناگون و تعهد به این عناوین را به ارمغان آورد; از قبایل پراكنده عرب، امّت واحده ساخت; با ایجاد دولت مركزی مبتنی بر حاكمیت قانون، مصالح عامّه و حقوق بنیادین بشر، همواره از برادری انسانی و صلح جهانی حمایت كرد; و از همان روزهای آغازین حكومت اسلامی، فكر و اندیشه همزیستی مسالمت آمیز را مطرح نمود. سیره عملی پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) و پی روی جدّی مسلمانان از آن به تدریج، فكر زندگی انسانی در میان پیروان دیگر ادیان الهی، به ویژه مسیحیان را كه تحت فشار كلیسا، از آزادی عقیده حتی در محدوده آیین مسیحی محروم بودند، ایجاد كرد و سرانجام، خواست عمومی در جهت تدوین حقوق در روابط بین الملل شكل گرفت.

شاهداین مدعا، اعترافات دانشمندان سده شانزده و هفده میلادی اروپا مانند ژان ژاك روسو، ولتر، شوپنهاور، ژرژسل و بوآزار به این حقیقت است.۱

مارسل بوآزار می گوید: «دیدگاه جهانی اسلام با دو امتیاز نیرومند درخشش ویژه ای داشت: یكی ایمان به خدا و دیگری انكار هرگونه برتری نژادی و قومی و تأكید بر برابری انسان ها. با اعلام این اصول، پیامبر توانست عصبیّت قومی و نژادی عرب جاهلی اقوام یهود و مشركین مكّه را ریشه كن سازد. هیچ دیانتی به اندازه اسلام به بشر شخصیت نداده است... رفتار پیامبر با اقوام یهود و نصارا برادرانه بوده است... اسلام در صدد ساختن جهانی است كه همه انسان ها، حتی آنانی كه به دین سابق خود وفادار مانده اند، با تفاهم و همكاری، برادری، برابری زندگی كنند.»۲

تاریخ روابط بین الملل اسلام گواه صادقی بر قدمت نظام حقوق بین الملل اسلامی است و میزان گرایش جامعه اسلامی به ایجاد روابط بین المللی و احترام به مقررّات حاكم بر آن رانمایان می كند.

زمانی كه روابط میان قبایل عرب و دولت های مجاور آن مانند حبشه، امارات، حیره، غسّان و كشور سبا، كه ملوك حمیر در آن حكومت می كردند و نیز روابط دو امپراتوری بزرگ ایران و روم چندان حسنه نبود و همواره بین آنان درگیری بود،۳ پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)در زمینه روابط بین المللی اهتمام فراوان داشت. پس از رحلت وی نیز در این جهت تلاش هایی انجام شده است. تاریخ تحوّلات روابط بین المللی اسلام در چند دوره متمایز قابل بحث و بررسی است:

▪ گفتار اول: از عصر رسالت تا دوران حاضر

۱) روابط بین المللی در عصر رسالت

پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) در زمینه برقراری روابط بین المللی، عنایت ویژه ای داشت; ابتدا سعی كرد تا روابط قبایل عرب را، كه هر كدام به عنوان واحد سیاسی مستقل بودند، به وجه نیكو تنظیم كند. ادامه این اقدام سازنده سرانجام، از قبایل مختلف عرب، قدرت واحد بلامنازعی ساخت. آن حضرت پیمان های متعددی با قبایل عرب منعقد كرده است:

۱ـ۱) منشور مدینه

«منشور مدینه» از مهم ترین و جامع ترین پیمان هایی است كه آن حضرت به عنوان حاكم اسلامی با جوامع یهود مدینه امضا كرد و به موجب آن، بر اصل همزیستی، تعاون و تفاهم بین المللی صحّه گذاشت. مفاد این پیمان، جامعیت و مطابقت آن با اصول انسانی قابل تأمّل هستند. منشور مزبور برای تنظیم روابط داخلی و خارجی مدینه تنظیم شده است.۴

۱ـ۲) معاهده صلح حدیبیه۵

این معاهده با توجه به ضرورت های زمان در اوضاع و شرایط خاصی بین مسلمانان و قریش منعقد شد. به موجب آن، طرفین باید به مدت ده سال جنگ علیه یكدیگر را ترك می كردند تا امنیت و صلح عمومی در شبه جزیزه عربستان مستقر شود.۶

۱ـ۳) پیمان صلح دایمی با نصارای نجران

این پیمان بین حكومت اسلامی و نصارای نجران به طور دایم منعقد شد. مطابق آن، مسیحیان نجران متعهد شدند سالیانه مبلغی به عنوان مالیات (جزیه) به حكومت اسلامی بپردازند. در برابر، حكومت اسلامی دفاع از آنان و تأمین آزادی دینی شان را به عهده گرفت.۷ این در واقع، نوعی تحت الحمایگی یا پیمان حمایت نظامی است.

پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) پس از تنظیم و اصلاح روابط میان قبایل عرب و سامان دادن امور داخلی حكومت اسلامی، ارتباط با دولت ها و حكومت های مجاور را آغاز كرد و با اعزام نماینده، فرستادن پیام و انعقاد قرارداد با سران حكومت ها و دولت ها باب ارتباط را گشود و روابط دوستانه و صلح آمیز دولت اسلامی را با آنان گسترش داد.

فرستادن پیام و سفیر نزد امپراتوران روم و ایران در آن شرایط از حوادث و جریان های عادی نبود، بلكه این ابتكار آن حضرت در ایجاد و توسعه روابط بین الملل از رویدادهای نادر تاریخ روابط بین الملل به شمار می آید. تماس با كشورهای كوچك به رغم حساسیت های دو امپراتوری بزرگ روم و ایران نشانه توفیق پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)در ایجاد روابط صلح آمیز است.

نامه های رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به زمامداران آن روز و دعوت آنان به یكتاپرستی و همزیستی مسالمت آمیز بهترین سند گویا و زنده در این زمینه است.۸

۲) روابط بین المللی در عصر خلفا

پیامبراكرم روابط بین المللی گسترده ای را از سال ششم هجری با جوامع و ملت ها و دولت ها برقرار كرد. آثار عمده آن پس از وفات آن حضرت در دوران خلفا به ظهور پیوست. سقوط امپراتوری روم در عقب نشینی هرقل از مناطق شام و فروپاشی امپراتوری ایران در زمان خلیفه دوم، بازتاب سیاسی شیوه ای بود كه پیامبر(صلی الله علیه وآله) در سال های آخر عمر خویش در زمینه توسعه روابط بین الملل اتخاذ كرد.

«فتوحات مسلمانان در عصر خلفا» نامی است كه مورّخان به این بازتاب و آثار سیاسی روابط بین المللی پیامبر(صلی الله علیه وآله)داده اند. در واقع، ظهور فعّال و قدرتمند اسلام در عرصه جهانی در آن دوران، قدرت ها را وادار كرد كه به این واقعیت تن در دهند كه قدرت به حكومت جدید، مكتب نوپا و ملت تازه ای انتقال یافته است.۹

سقوط سلطنت هفت صد ساله قیصر روم، آزادی سرزمین های عراق و ایران به دست لشكر فاتح اسلام و سقوط قدرت ساسانی و تاج و تحت كیانی و انزوای امپراتوری روم در مدت كوتاه، ثمره شیوه حكیمانه ای است كه پیامبر(صلی الله علیه وآله) در زمینه روابط بین المللی اتخاذ كرده بود.۱۰

به بیان دیگر، این پیروزی ها نمی توانند بازتاب عملیات نظامی و نتیجه لشكركشی و تهاجم جنگی باشند، بنابراین، ریشه این توسعه روزافزون قلمرو حكومت اسلامی را باید در علمكرد سیاسی پیامبر(صلی الله علیه وآله)در عرصه بین المللی جستوجو كرد; زیرا تمامی این پیشرفت ها تبلور و بازتاب سیاستی بود كه سنگ بنای آن به دست توانای آن حضرت گذاشته شد.

به تعبیر یكی از نویسندگان، «دستاورد بزرگ پیروزی های مسلمانان این بود كه توده های وسیعی از مردم جهان در آن دوره با مفاهیم جدیدی در زمینه عدالت، مساوات و كرامت انسانی آشنا شدند. به عنوان نمونه، هنگامی كه شاه غسّان در مكّه به ملاقات خلیفه دوم رفت، پیشامد ساده ای كه در رفتار وی با یك عرب صحرانشین مسلمان اتفاق افتاد... به دنبال شكایت آن عرب، خلیفه دستور اجرای عدالت داد. برای مردم غسّان این قضیه كه یك فرد عادی بتواند دست به روی خلیفه یا شاه بلند كند و از او تقاص نماید، بسیار عبرت آمیز بود و آن ها را به حركت نوین انسانی، كه توسط اسلام آغاز گشته بود، جذب نمود.»۱۱

اما در مجموع، در عصر خلفا، از آن ابتكار و تحرّك كه در زمان رسالت در زمینه روابط بین المللی آغاز شده بود، چندان جلوه ای دیده نمی شود; زیرا جنگ های داخلی دولت اسلامی را از توجه به روابط بین المللی بازداشتند. ارتباط دولت ها یا قبایل با دولت اسلامی به دلیل زمینه هایی بود كه قبلا در زمان حیات پیامبر(صلی الله علیه وآله)ایجاد شده بود. ولی نكته مهم آن كه سیره پیامبر(صلی الله علیه وآله) در عصر خلفا تا حدی محفوظ ماند.

نویسنده:عبدالحكیم سلیمی

پی نوشت ها

۱ـ محمد ابراهیمی وعلی رضاحسینی، اسلام و حقوق بین الملل عمومی، تهران، سمت ،۱۳۷۲، ج ۱، ص ۵۱.

۲ـ مارسل بوازار، اسلام و جهان امروز، ترجمه مسعود محمد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹، ص ۲۰۲ـ ۲۰۴.

۳ـ عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، چ دوم، تهران، امیركبیر، ۱۳۷۳، ج ۳، ص ۱۲۷ـ ۱۳۲.

۴ـ محمد بن هشام، السیرهٔ الّنبویهٔ، لبنان، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج ۲، ص ۱۴۷ ـ ۱۵۰ / عزالدین بن الاثیر، الكامل فی التاریخ، الطبعه الرابعه، بیروت داراحیاءالتراث العربی،ج۱،ص۵۸۴.

۵ـ «معاهده (مهادنه): قرارداد مبنی برترك جنگ برای مدت معیّن»: ر.ك. محمدحسین نجفی، جواهرالكلام، بیروت، داراحیاء ا۶ـ محمدبن هشام، پیشین، ج ۳، ص ۳۳۱ـ ۳۳۴.

۶- اث العربی، بی تا، ج ۲۱، ص ۲۹۱.

۷ـ احمد بلادزی، فتوح البلدان، ترجمه محمّد توكّل، نشر نقره، ۱۳۶۷، ص ۹۹.

۸ـ ر.ك: محمدبن هشام، پیشین، ج ۴، ص ۲۵۴ / عزالدین ابن اثیر، پیشین، ص ۵۹۴ ـ ۵۹۱ / علی احمدی میانجی، مكاتیب الرسول، طهران، دارالحدیث الثقافیه، ۱۴۱۹ هـ ق، الجزء الثانی، ص ۳۱۵ ـ ۵۰۸/ محمد حمیداله، مجموعهٔ الوثائق السیاسیهٔ للعهد النبوی و الخلافهٔ الّراشده، بی جا، دارالنفاس، ۱۴۰۷.

۹ـ گوستاولوبون، تمدّن اسلام و عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۴، ص ۵۷ـ ۱۶۳.

۱۰ـ عباسعلی عمید زنجانی، پیشین، ج ۳، ص ۱۳۵.

۱۱ـ عباسعلی عمید زنجانی، پیشین، ج ۳، ص ۱۳۵.

۱۲ـ نهج البلاغه،محمددشتی،قم،آل طه،۱۳۷۹،خ ۱۸،ص ۲۰۲.

۱۳ـ روح اللّه الموسوی خمینی، ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی، ۱۳۷۳، ص ۲۵ـ۲۶.

۱۴ـ سلسله بنی امیّه با روی كار آمدن معاویه در سال (۴۱ هـ.ق) آغاز، و در سال (۱۳۲ هـ.ق) با قتل مروان منقرض شد.

۱۵ـ این گفته مطابق نظر اهل سنّت است. به اعتقاد شیعه، حضرت علی(علیه السلام)جانشین و خلیفه بلافصل پیامبر اكرم می باشد. ر.ك: احمد امینی، الغدیر فی الكتاب و السنهٔ و الأدب، چ دوم، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۶.

۱۶ـ مجید خدوری،جنگ و صلح در قانون اسلام، تهران، اقبال و شركاء، ۱۳۳۵، ص ۳۲۴.

۱۷ـ همان، ص ۳۳۴ (پاورقی)، به نقل از: اعتمادالسلطنه، حجهٔ السعادهٔ فی حجهٔ الشهادهٔ، به شرح مندرج در هادی المحققین، فلسفه شهادت یا رمز محبت، شیراز، گلستان، ۱۳۷۴.

۱۸ـ مجید خدوری، پیشین، ص ۳۲۵ / ص ۳۳۳ (پاورقی).

۱۹ـ مجید خدوری، پیشین، ص ۳۲۵ / ص ۳۳۳ (پاورقی).

۲۰ـ سلسله عبّاسیان از سال (۱۳۲ هـ.ق) با روی كار آمدن عبدالله سفّاح آغاز شد و در سال (۶۵۶ هـ.ق) با كشته شدن معتصم به پایان رسید.

۲۱ـ علی مسعودی، التنبیه و الأشراف، قاهره، ۱۹۳۸ م / ۱۳۵۷ هـ ، ص ۱۶۰ـ ۱۶۶.

۲۲- مجید خدوری، پیشین، ص ۳۷۱ (سخن مترجم)/ ص ۳۶۸ ـ ۳۷۱.

۲۳ـ مجید خدوری، پیشین، ص ۳۷۱ (سخن مترجم)/ ص ۳۶۸ ـ ۳۷۱.

۲۴ـ برناردلوئیس، نخستین مسلمانان در اروپا، ترجمه م .قائد، تهران، نشر مركز، ۱۳۷۴، ص ۸۲ / حمید بهزادی، «روابط بین المللی اسلام در دوره امپراتوری عثمانی»، نشریه دانشكده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ش ۱۲، (زمستان ۱۳۵۱)، ص ۱۱۶ و ۱۱۷.

۲۵ـ مجید خدوری، پیشین، ص ۴۰۷ـ۴۱۱.

۲۶ـ عباسعلی عمید زنجانی، پیشین، ج ۳، ص ۱۴۱.

۲۷ـ ر.ك: به نقل از: جیمس لوریمر، مؤسسات حقوق ملل، چاپ ادنبورك، ۱۸۸۳، ج ۱، ص ۱۰۱، مجید خدوری، پیشین، ص ۴۲۳.

۲۸ـ همان، ص ۱۲ و ص ۴۲۴.

۲۹ـ آل عمران: ۶۴.

۳۰ـ برای اقداماتی كه منجر به انحلال خلافت شد، ر.ك: اِ ـ جی. توین بی، مطالعه در امور بین المللی سال ۱۹۲۵، (چ لندن به سال ۱۹۲۷) ج۱،ص ۸۱ ـ ۹۰.

۳۱ـ برای اقداماتی كه منجر به انحلال خلافت شد، ر.ك: اِ ـ جی. توین بی، مطالعه در امور بین المللی سال ۱۹۲۵، (چ لندن به سال ۱۹۲۷) ج۱،ص ۸۱ ـ ۹۰.

۳۲ـ ر.ك: سیداحمد موثّقی، جنبش های اسلامی معاصر، تهران، سمت، ۱۳۷۴ / نورمن اندرسون، تحولات حقوقی جهان اسلام، ترجمه فخرالدین اصغری و دیگران، دفترتبلیغات اسلامی،۱۳۷۶.

۳۳ـ عباسعلی عمید زنجانی، پیشین، ج ۳، ص ۱۴۲.

۳۴ـ ر.ك: برنارد لوئیس، پیشین، ص ۸۲ به بعد / حمید بهزادی، پیشین.

۳۵ـ سیداحمد، موثقی، پیشین ص ۲۵۸

۳۶- سیداحمد، موثقی، پیشین، ص ۲۶۴

۳۷- سیداحمد، موثقی، پیشین، ص ۲۶۶

۳۸- سیداحمد، موثقی، پیشین، ص ۲۳۶

۳۹- سیداحمد، موثقی، پیشین، ص ۲۷۶ به بعد.

۴۰ـ كلیم صدیقی، مسائل نهضت های اسلامی، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۵، ص ۱۴۲.

۴۱ـ نورمن اندرسون، پیشین، ص ۲۴۳ به بعد.

۴۲ـ مجید خدوری، پیشین، ص ۴۴۶، (گفتار مترجم)

۴۳ـ فرزاد ممدوحی، سازمان سازمان كنفرانس اسلامی، چ دوم، تهران، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۵، ص ۲۱.

۴۴ـ منشور سازمان كنفرانس اسلامی، ماده دوم، قسمت الف.

۴۵ـ ر.ك: فرزاد ممدوحی، پیشین، ص ۶ ـ ۱۳.

۴۶ـ ر.ك: مواد ۳، ۷، ۱۲، ۲۰، بند ب ماده ۱۱ (راجع به محو استعمار); بند الف ماده ۱۷ و بند الف ماده ۱۸ (راجع به فراهم آوردن محیط معنوی و دینی).

۴۷ـ روح اللّه خمینی، صحیفه امام; وصیتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۶۸، ص ۱۰.

۴۸ـ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل دوم.

۴۹ همان، اصل ۱۵۴: «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هرگونه سلطه جویی و سلطه پذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی كشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر در روابط صلح آمیز با دول غیر متحارب است.

۵۰ـ پیام تاریخی امام خمینی به گورباچف(۱۰/۱۰/۱۳۶۷) برای دعوت او به اسلام.

۵۱ـ دهه هشتاد «جهان دو قطبی به سركردگی امریكا و شوروی».

۵۲ـ نساء: ۱۴۱.

۵۳ـ در پیام راجع به تحریم لایحه كاپیتالاسیون (۴/۸/۱۳۴۳) و در پیام (۱۴/۸/۵۷) راجع به تبلیغات اجانب.

۵۴ـ ر.ك.به: اصل «نفی سبیل» در همین رساله.

۵۵ـ دفتر مطالعات سیاسی ـ بین المللی وابسته به وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، مخاطبین در وصیتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی، ۱۳۷۱ ص ۶۰.

۵۶ـ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۱۵۲ و ۱۵۳، اصل ۴۳، بند ۸.

۵۷ـ روح اللّه، خمینی، پیشین، ص ۳۲.

۵۸ـ بقره: ۱۷۷.

۵۹ـ «أن هذهِ اُمَّتكُم امّهًٔ واحدهًٔ»، این است امّت شما كه امّت یگانه است. (انبیاء:۹۲)

۶۰ـ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل یازدهم.

۶۱ـ همان، اصل سوم، بند ۱۶.

۶۲ـ روح اللّه موسوی خمینی، پیشین، ص ۳۳.

۶۳ـ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۱۵۴.

۶۴ـ همان، اصل سوم، بند ۱۴.

۶۵ـ همان، اصل ۱۳. برای اطلاعات بیش تر ر.ك. همان، اصل ۱۴، ۲۶، ۶۴ و ۶۷.

۶۶ـ همان، اصل ۱۵۲.

۶۷ـ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۱۴.

منبع:ماهنامه معرفت

---