دومین مسابقه فضایی جهان

اکتبر ۱۹۵۷ بود که شوروی سابق با فرستادن ماهواره «اسپوتنیک ـ یک» به مدار زمین, عصر جدیدی در تاریخ بشر را آغاز کرد تلاش های انسان برای تسخیر فضا با گامی کوچک آغاز اما بسرعت این تلاش ها به رقابتی جهانی تبدیل که دو بازیگر اصلی آن ایالات متحده آمریکا و شوروی سابق بودند

اکتبر ۱۹۵۷ بود که شوروی سابق با فرستادن ماهواره «اسپوتنیک ـ یک» به مدار زمین، عصر جدیدی در تاریخ بشر را آغاز کرد. تلاش‌های انسان برای تسخیر فضا با گامی کوچک آغاز اما بسرعت این تلاش‌ها به رقابتی جهانی تبدیل که دو بازیگر اصلی آن ایالات متحده آمریکا و شوروی سابق بودند.

رقابت این دو که بیشتر تحت تاثیر فضای جنگ سرد و برتری جویی طرفین بر یکدیگر بود، باعث توسعه ای شگفت انگیز در مسیر اکتشاف های فضایی شد و فقط ده سال بعد از نخستین پرواز فضایی، انسان برای نخستین بار قدم بر دنیایی غیر از سیاره مادری خود گذاشت. فتح ماه در حالی که نشانه ای از موفقیتی زودهنگام بود اما در عین حال خط پایانی بر رقابت های فشرده فضایی در آن زمان بود.

در سال های پس از آن کاوش های فضایی با سرعتی کمتر ادامه یافت اما دستاوردهای آن شگفت انگیز بود. امروزه سفینه های پیشقراول زمینی بر لبه منظومه شمسی قرار دارد. از خورشید تا مشتری و زحل و دنباله دارها قلمرو کاوش های ربات های زمینی شده است. اینک کاوشگری از زمین به دیدار سیاره سابق، پلوتو می رود، ربات های کاوشگر بر سطح مریخ چرخ می زند و لشکری کامل از ربات های مدارگرد نه تنها همه رفتارهای سیاره ما را زیر نظر گرفته که به ابزار ضروری در زندگی روزمره ما بدل شده است.

گرچه مدت های طولانی است که بخش خصوصی به شریکی در برنامه های فضایی بخصوص در برنامه مربوط به ماهواره های دورسنجی و ماهواره های مخابراتی بدل شده اما واقعیت این است که بویژه در بخش پرخرج و گرانقیمت و دیر بازده سفرهای سرنشین دار و انجام مستقل سفرهای فضایی تاکنون همه چیز وابسته به سازمان های فضایی بزرگ و صدالبته دولتی بوده است؛ چنین سازمان هایی به دلیل وابسته بودن به بودجه های دولتی شاید بیشتر تمرکز خود را بر توسعه در مرز های دانش قرار می دهند و زیر فشار رقابت با بخش خصوصی قرار ندارند. از این نظر چون نیازی به پاسخگویی در مقابل سرمایه گذاران خود ـ حداقل نه به شدتی که در بازارهای رقابتی موجود است ـ ندارند، سرعت به بهره وری رساندن و بهبوددادن سیستم های موجود بین این سازمان ها بسیار پایین است.

مساله ای که می تواند چنین رخوتی را از بین ببرد ورود بخش خصوصی به فضاست. بخش خصوصی در زمینه ماهواره های مخابراتی مدت های طولانی است که در فضا حضور دارد؛ اما این حضور به بخش طراحی ماهواره و استفاده از آن برمی گردد، اکنون فرصت و زمینه لازم برای حضور بخش خصوصی در مدار مهیا شده است. بخش خصوصی نه تنها در مورد سفرهای توریستی و گردشگری فضایی فعالیت چشمگیری را شروع کرده که در زمینه بهره برداری تجاری از منابع فضا ـ و در گام اول سیارک ها ـ حداقل دو شرکت مهم را تاسیس کرده است و از همه مهم تر و چشمگیرتر در زمینه نقل و انتقال محموله و مسافر به مدارهای پایین وارد بازی شده است و این اتفاقا بخش بسیار مهمی در زمینه ادامه سفرهای سرنشین دار ناسا و دیگر سازمان های فضایی به شمار می رود.

ناسا پس از سقوط شاتل فضایی کلمبیا تصمیم گرفت با حداکثر سرعت ممکن برنامه شاتل های فضایی خود را به پایان ببرد و بلافاصله پس از اتمام ساخت ایستگاه بین المللی فضایی آنها را بازنشسته کرد. به همین دلیل هم پس از آن حادثه به غیر از یک ماموریت تعمیر تلسکوپ فضایی هابل همه ماموریت های شاتل ها به مقصد ایستگاه فضایی بین المللی انجام شد، همه نگاه ها به برنامه های بعد از عصر شاتل ها برای نقل و انتقال فضانوردان به مدارهای پایین و نزدیک زمین ـ یعنی در ارتفاعی حدود ۴۰۰ کیلومتری و جایی که ایستگاه بین المللی فضایی قرار دارد ـ بود یکی از پیشنهادهای اولیه که در دوران جورج بوش ارائه شد طرح پیشرفته و پیچیده ای به نام صورت فلکی (Constellation) بود که در آن مجموعه ای از پیشران های مختلف برای اعزام فضانورد و محموله به مدارهای پایین و سفرهای طولانی فضایی به مقصد نهایی ماه و مریخ طراحی شده بود. همه چیز این طرح بسیار عالی بود غیر از این که بودجه لازم به آن تخصیص داده نشد و به همین دلیل باراک اوباما در آغاز دوران ریاست جمهوری اش به پایگاه فضایی کندی سفر کرد تا طرح قبلی را باطل کند.

اوباما برای ادامه بخش پروازهای سرنشین دار مدارهای پایین در دوران پس از شاتل های فضایی روی بخش خصوصی حساب باز کرده بود و تا زمانی که آنها آماده شود، سفر به ایستگاه فضایی را به روسیه و ژاپن واگذار می کرد. او در همان سفر و پیش از آن که سخنرانی خود را آغاز کند به همراه ایلان ماسک کارآفرین و مدیر برجسته شرکت اسپیس ایکس به دیدن موشک فالکن (به معنی شاهین) این شرکت رفت. اسپیس ایکس شرکتی خصوصی بود که با هدف مشارکت در کاوش های فضایی تاسیس شده بود و بنیانگذار آن ایده گام به گامی برای حضور در فضا داشت. او دو پیشران فالکن برای سفرهای مدارهای پایین و سفرهای طولانی تر را در نظر داشت و از آن مهم تر کپسولی به نام دراگون ( به معنی اژدها) را که در مرحله اول بار کند و در مرحله بعد فضانوردان را می توانست به مدار زمین ببرد، ساخته بود.

زمانی که اوباما به پایگاه کندی رفت هنوز فالکن و دراگون آماده پرواز نبود اما بعد از آزمایش ها و تست های فراوان سرانجام ناسا قانع شد و طی قراردادی با این شرکت بخشی از تامین مایحتاج ایستگاه فضایی را بر عهده این شرکت گذاشت و تاکنون دراگون دو بار به ایستگاه سفر کرده است. ناسا بابت این پروازها هزینه ای به اسپیس ایکس می دهد که در نهایت به نفع ناسا و کمتر از خرجی است که اگر خود ناسا می خواست پیشران جدید بسازد برایش در می آمد.

تا اینجا داستان خوب پیش رفت اما هیچ وقت این قدم کافی نیست. اگر اسپیس ایکس قرار بود تنها شریک بخش خصوصی ناسا باشد بدون زیر فشار بودن در رقابت های بخش خصوصی هیچ وقت دنبال روش هایی برای کم کردن هزینه های خود نمی رفت و هزینه های رفت و آمد مداری ثابت می ماند؛ اما اینک دیگر حضور تجاری در فضا ـ برای مدارهای پایین و به مقصد ایستگاه فضایی ـ در اختیار یک شرکت نیست. شرکت اوربیتال، که سابقه ای طولانی در ساخت تجهیزات مختلف و از جمله ماهواره ها و بخش های دیگر فضایی را نیز دارد و به عنوان پیمانکار در طرح های مختلفی مشارکت داشته، دومین شرکتی است که رسما وارد این بازی شد و موفق شد قراردادی را با ناسا امضا کند.

چندی پیش اولین محموله این شرکت در کپسولی به نام ماکیان (Cygnus) همراه پرتابگر اختصاصی این شرکت به مدار زمین رفت. گرچه در اولین تلاش به دلیل مشکلی که در سیستم ناوبری رایانه ای سیگنوس اتفاق افتاد نتوانست به ایستگاه ملحق شود اما با اندکی تاخیر این اتفاق افتاد و به این ترتیب اوربیتال و اسپیس ایکس رسما به شرکای بخش خصوصی ناسا برای رفت و آمد به مدار زمین بدل شد.

حالا ناسا با خیال راحت می تواند سرمایه محدود خود را برای کار روی بخشی متمرکز کند که هنوز بسیار دور از دسترس بخش خصوصی است و آن سفرهای بلند و دوردست است. پیشران هایی که بتواند ما را به سیارک ها، ماه و در نهایت مریخ و شاید روزی اقمار مشتری برساند.

در این فاصله به دلیل رقابتی که میان اسپیس ایکس، اوربیتال و سایر رقبایی که کم کم وارد این بازی می شوند به وجود آمده و خواهد آمد، نوعی مسابقه فضایی برای ارائه کیفیت بهتر با قیمت پایین تر رخ می دهد، اسپیس ایکس از الان روی اعزام انسان با کمک کپسول دراگون خود در حال کار است و به این ترتیب عصر جدیدی از رقابتی فضایی در حال آغاز شدن است؛ رقابتی که اگر وارد مرحله جدی خود شود، می تواند روند حضور انسان در قلمرو های پیشتر باز شده فضا را سرعتی باور نکردنی ببخشد و همان کاری را با صنایع فضایی بکند که حضور بخش خصوصی با صنایع فناوری اطلاعات و دنیای اینترنت کرد.

این عصر جدید اگر ادامه پیدا کند و اگر شرکت های خصوصی در کنار انگیزه و اشتیاق اولیه خود شاهد ثمردهی و سودآوری در این بخش باشند و اگر این رقابت به خارج از مرزهای ایالات متحده نیز راه پیدا کند، شاید فصل جدیدی در تاریخ عصر فضا رقم بخورد؛ فصلی که شاید بتوان عنوان دومین رقابت جهانی عصر فضا را بر آن گذاشت.

پوریا ناظمی