نمایش ها در صحنه كاغذی

گرد آوری و استفاده از كتاب در ایران، عمری فراتر از یك هزاره دارد. گویی از زمانی كه ابوالفرج اصفهانی (۲۸۴-۳۵۶ه. ق) كتاب خود را در تیراژ ۲۰ نسخه منتشر كرد، همواره علاقه به استفاده از كتاب در منازل وتصور وجود كتابخانه در اذهان ایرانیان شكل گرفت.

یكی، دو دهه بعد از گردآوری چنین كتابی هم، شاعران بزرگی از جمله ابوالحسن شهید بلخی و رودكی سمرقندی ظهور كردند و طبع لطیف و سخنان زیبای آنان، ضرورت چاپ و ماندگاری اشعارشان را به وجود آورد. با این حال با ظهور شاعر مطرحی همچون فردوسی، چاپ و استفاده از كتاب وارد مرحله دیگری شد.

زیرا مردم به دلیل ساختار روایی و محتوای داستانی شاهنامه به حفظ و زمزمه این كتاب می پرداختند. شاید ناخودآگاه تاریخ مردم ایران در تعامل با پدیده كتاب ارتباط تنگاتنگی با ظهور فردوسی و شاهكار او (شاهنامه) دارد. با این حال قرن ها از آن تاریخ می گذرد و با بررسی تعداد كتاب های چاپ شده در دهه های اخیر، همواره بحث استفاده از كتاب قابل تأمل است. جهش چاپ كتاب در سال و رقم ۳۰ هزار عنوان در دهه ۸۰ نسبت به ۱۵ هزار عنوان در دهه ۷۰ جای بحث دارد. اما استفاده و خرید كتاب، بیش از هر چیزی به عواملی از جمله نیاز مخاطبان، كاربردی بودن كتاب ها و دلایلی فراتر از مطالعه صرف بستگی دارد. به تعبیری مخاطب كتاب امروز بادید كاربردی به كتاب نگاه می كند. برای نمونه یك دانشجو به علت نیاز درسی خود كتاب می خرد. زیرا از طریق كتاب، تحقیقات، داده ها و مطالب كمك درسی را كسب می كند و در نتیجه واحدهای درسی را راحت تر پاس خواهد كرد و برای مقاطع بالاتر خیز بر می دارد.

در این میان بحث كتاب های تئاتر با طرح این مسأله، ارتباطی زنده و ارگانیك دارد. زیرا از یك سو استادان و دانشجویان رشته های نمایشی از كمبود نمایشنامه ها، كتاب های منبع، آثار آموزشی و پژوهشی و كتاب های تئوریك گله دارند و از سوی دیگر كتاب هایی كه ناشران عرضه می كنند، از جانب دانشجویان خریداری شده و مورد استفاده درسی و كاری قرار می گیرد. در حالی كه اكثر ناشران ایران از چاپ كتاب های تئاتر رویگردان هستند. بنابراین، تعداد ناشرانی كه به چاپ آثار تئاتری می پردازند، انگشت شمار است.

البته چاپ نمایشنامه و تحقیقات دانشگاهی داخلی اهمیت خاصی دارد. اما بحث ما بیشتر به تولید كتاب های منبع و تئوریك بر می گردد، كتاب هایی كه در هنر تئاتر جنبه كاربردی دارند و سطح كیفی تئاتر را در ایران بالا می برند. این كتاب ها اغلب ترجمه هستند و داده ها و نظریه های علمی دانشگاه های جهانی را ارائه می دهند؛ توجه به چنین كتاب هایی هم بیش از دیگر ناشران، از سوی نشر قطره با برنامه ریزی دكتر قطب الدین صادقی، نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشكده های تئاتری در تهران انجام می شود. طوری كه ۱۰۰ جلد كتاب منبع در زمینه های كارگردانی، نمایشنامه نویسی، دكور، صحنه، نورپردازی، نمایش رادیویی، فن گریم و... به فارسی ترجمه و با استقبال دانشجویان و افراد حرفه ای تئاتر روبرو شد، اما به راستی با وجود ابراز نظرهای متفاوتی كه استادان و دانشجویان درباره فقر نشر در حوزه تئاتر دارند، چه عاملی باعث استقبال مخاطب از چنین كتاب هایی است.

گفتمان دانشجویان امروز با كتاب های كاربردی دانشجویان و دانش آموختگان امروزین تئاتر نسبت به كتاب های تئوریك و كاربردی دانشگاهی تئاتر واكنش های متفاوتی دارند. این واكنش ها در هر صورت نشانگر دغدغه فردی و حرفه ای آنها نسبت به هنر تئاتر و آینده هنری خودشان است.

مهرداد بهرام، دانشجوی سینما و تئاتر است. وی كه همزمان با تحصیل در دانشگاه دغدغه كار عملی نیز دارد، در سال ۸۴ نمایش «رضا موتوری» و نمایش «با خشم به گذشته بنگر» را در فرهنگسرای نیاوران به صحنه برده و در سال ۸۵ نیز نمایش «مرگ دانتون» را در فرهنگسرای هنر اجرا كرده است. این دانشجو و كارگردان جوان نسل نو درباره كتاب های مرجع و تئوریك دانشگاهی می گوید: تئاتر در واقع یك هنر وارداتی است و ما به ناچار برای شناخت عناصر مختلف آن احتیاج به منابع زیادی داریم. همچنین در سیستم دانشجویی باید بحث تئوری مطرح تر باشد تا پس از آن وارد عمل شویم. می توان این كتاب ها را منبع مناسبی برای فعالیت های تئاتر دانشجویی دانست، به شرط آن كه از این منابع در زمان احتیاج استفاده شود، نه اینكه آنها را فقط به عنوان یك دانش در ذهن مدفون كرد.

اما آنچه كمی آزاردهنده و شاید عجیب باشد، تیراژ این كتاب هاست كه به هزار و در نهایت به ۳ هزار نسخه می رسد، در صورتی كه در هر سال هشت هزار دانشجوی تئاتری، در سیستم دانشگاهی كشور پذیرفته می شوند، مثلاً تیراژ كتاب «من نمایشنامه خوانی» نوشته «دیوید بال» و ترجمه دكتر «محمود كریمی حكاك» كه در واقع یكی از منابع بسیار لازم برای دانشجویان جدیدالورود است، دو هزار نسخه بود. كاش بتوانیم این ایراد را از فرهنگمان حذف كنیم!!»

اصولاً تئوری به عنوان یك عامل فرامتنی در بسیاری از رشته های هنر و علوم، مطرح است. حتی بعضی از اندیشمندان، زبان شناسان و منتقدان درورای تكنیك، كتاب هایی درباره فلسفه هنرهای گوناگون تدوین كرده اند. این كتاب ها اگر چه برای دانشجویان و هنرجویان به لحاظ جنبه عملی چندان كارایی ندارد، اما بیشتر برای آمادگی ذهنی و بار فكری دانشجویان در تعامل با كار عملی سودمند است.

بعضی از دانشجویان ضرورت چاپ چنین كتاب هایی را در دوره معاصر چندان كاربردی نمی دانند.

مهرنوش دارا دانشجوی تئاتر كه همزمان با تحصیل به كار بازیگری می پردازد، در این باره می گوید: «تئاتر دانشجویی كارگاهی به كتاب هایی نیاز دارد كه كاربرد عملی آنها بیشتر است، نه كتاب هایی كه صرفاً تعاریف و تئوری هستند. ما درباره مكاتب هنری تعاریف زیادی شنیده ایم. بنابراین شاید بهتر است كه تولیدات كتاب كاربردی را بالا ببریم. به عنوان مثال كتابی مانند «كار هنرپیشه روی خود» نوشته استانیسلاوسكی هم وجود دارد كه هم موارد تئوری را معرفی می كند و هم كاربردهای عملی و فن هنرپیشگی را. شاید چنین كتاب هایی از نیازهای اساسی در تئاتر دانشجویی كارگاهی ما است.»

اما سعیده دلیریان، دانش آموخته تئاتر و گرافیك نظر دیگری دارد. او كه در حوزه تئاتر در دو شاخه بازیگری و گریم فعالیت می كند، درباره كتاب های تئاتری می گوید: «به نظر من كتاب های موجود در بازار، آثار مفید و مؤثری نیستند و از آثار قدیمی دنیا هستند. من بیشتر به دستاورد عملی اعتقاد دارم و كار عملی را سودمندتر از مطالعه كتاب ها می دانم. برای این گفته خود مثالی می آورم. برای نمونه، كتاب «تئاتر تجربی» با ترجمه گنگ و نامفهومی كه دارد، به جای آموزش، آدم را سردرگم می كند. اگر بخواهم به كتاب های كاربردی مفید و نقش آن در تجربه كاری ام اشاره كنم، كتاب «بازیگر و بدنش» را مثال می زنم. این كتاب با ترجمه «ناصر آقایی» به فارسی برگردانده شده است.»

ساسان پارسی، فارغ التحصیل كانون تئاتر سمندریان در سال ۱۳۷۶ نیز می گوید: «شما فرض كنید دانشجویی هستید كه در رشته تئاتر تحصیل می كنید و برای پژوهش، تحقیق، پایان نامه، فراگیری بهتر یا به هردلیل دیگری به كتاب های تئاتری نیازپیدا می كنید. كتاب های روز تئاتر جهان را در هیچ كجا نخواهید یافت. چه در بازار و چه در كتابخانه ها. این كتاب ها، به ندرت به فارسی برگردانده شده اند.

از سوی دیگر فرض كنید بازیگر، كارگردان یا ... هستید و برای پروژه ای خاص نیازمند پژوهش بیشتری هستید. باز هم همان مشكل. از كتاب های روز بگذریم. نمونه ای دیگر بیاوریم. تعداد ۴ اثر از آثار ایبسن، را چند سال است اصغر رستگار ترجمه كرده و در انتظار چاپ و نشر به سر می برد. این انتظار تا امروز سه یا چهار سال طول كشیده است!!

وی كه تئاترهای «قصه شهر سنگستان»، «غروب در دیاری غریب» و «گابریل بوركمن» را كارگردانی كرده و در تئاترهای «ریچارد سوم»، «دختر گلفروش»، «مونتسراو» به عنوان بازیگر حضور داشته می افزاید: «در زمینه های غیرترجمه نیز هرچند سال یكبار شاید شاهد چاپ و نشر كتابی شایسته هستیم. مگر چند كتاب قابل و كامل در زمینه نمایش های ایرانی وجود دارد؟

البته در این میان تلاش های مراكزی همچون نشر تجربه را نباید نادیده انگاشت. كتاب های ادبیات نمایشی و داستانی كه شاید از كیفیت بسیار بالایی برخوردار نبود، اما قیمت پایین آنها، قدرت خرید دانشجویان و حتی اهالی تئاتر را افزایش می داد. یا پروژه دیگری كه دكتر قطب الدین صادقی برای ترجمه یكصد جلد از كتاب های روز جهان آغاز كرده كه به یقین تأثیر بسزایی در آشنایی هنرمندان و هنرجویان ایرانی با هنر روز تئاتر جهان خواهد داشت.»

● پشت ویترین ناشران

متأسفانه به غیر از چهار، پنج ناشری كه ذكر شد، اغلب ناشران چندان روی خوشی به كتاب های تئاتری نشان نمی دهند. بسیاری از ناشران، هنوز، شاخه فعالیت های تئاتری را در مناسبات و سیاستگذاری های خود فعال نكرده اند. البته بعضی از آنها به سراغ چهره های مشهور حوزه نمایش در ایران و جهان می روند و با استقبال مردم روبرو می شوند. شاید چنین تعاملی هم به نوعی آشتی دادن مخاطب با كتاب های حوزه تئاتر است. كاوه كیاییان مدیر فروش نشر چشمه در این باره می گوید: «ما دو نمایشنامه از نویسندگان مشهوری از جمله «ناظم حكمت» و «فدریكو گارسیا لوركا» را چاپ كردیم، كه با استقبال بسیار خوب مخاطبان روبرو شد و حتی چاپ دوم نمایشنامه «لوركا» هم تمام شد.»

وی درباره پدید مخاطب و طیف استقبال كنندگان از كتاب ها می افزاید: «مخاطبان این كتاب ها فقط تئاتری ها نیستند، بلكه طیف گسترده ای از جامعه كتابخوان را دربر می گیرند. شاید نمایشنامه مشتری خاص خودش را داشته باشد، اما به نظر من كسانی كه مخاطب رمان های مشهور هستند، حتماً نمایشنامه های افراد معروفی از جمله «ناظم حكمت» یا «لوركا» را هم مطالعه می كنند.»

بروجردی، مدیر روابط عمومی و فروش نشر سحر نیز در این باره به افراد مشهور ایرانی اشاره می كند. او می گوید: «اگرچه تولیدات ترجمه، بیشتر فروش دارد اما آثار نمایشنامه نویسان مشهور ایرانی از جمله «اكبر رادی»، «بهرام بیضایی»، «منصور خلج» و ... از سوی مخاطبان با استقبال روبرو می شود. دركل ما باید توجه داشته باشیم كه تئاتر هم مثل بسیاری از هنرهای دیگر، پدیده خاصی است. یعنی از هر ۱۰۰ نفر، ۵ نفر به چنین مقوله هایی علاقه دارند.»

وی درباره مخاطبان كتاب های تئاتر می افزاید: «نباید مخاطبان كتاب های تئاتر را به دانشجویان و بازیگران محدود كرد. من با تقسیم بندی عام و خاصی در رابطه با كتاب های تئاتر موافق نیستم. شاید یك نفر در مدرسه و دوران دانش آموزی تئاتری را دیده و حالا با همین خاطره، كتاب تئاتر بخرد. بنابراین درباره مخاطبان كتاب های تئاتری اصطلاح «طبقه متوسط جامعه» را به كار می برم و آنان را از خریداران اصلی این آثار می دانم. با این حال بسیاری از ناشران به چاپ كتاب های تئاتری نمی پردازند، یا دوباره نشر تئاتر، ابراز تمایلی نمی كند. نشر تئاتر در كشورمان به دو صورت خصوصی و دولتی وجود دارد. این دو بخش هم دو رویكرد كاملاً متفاوت نسبت به چاپ آثار تئاتری دارند. «مهرداد رایانی مخصوص» مدیر انتشارات نمایشی است كه تنها نشر دولتی ایران در حوزه تئاتر به شمار می رود. وی تفاوت نشر خصوصی و دولتی را در «انگیزه» می داند و عامل «حمایت» را از ویژگی های نشردولتی و عامل «فروش» و «جذب مخاطب» را از خصوصیات نشر خصوصی ذكر می كند. رایانی مخصوص درباره عملكرد نشر نمایشی می گوید: «انتشارات نمایشی تاكنون ۲۴۴ كتاب در زمینه تئاتر چاپ كرده است. من حدود یك سال و نیم است كه به انتشارات نمایشی آمده ام و در این مدت سعی شده ۵ كتاب برای جشنواره عروسكی، ۲ كتاب به مناسبت جشنواره كودك، ۶ كتاب به انگیزه تئاتر رضوی و ۸ كتاب برای جشنواره فجر امسال چاپ و آماده انتشار شود.»

وی در ادامه به بحث مخاطب كتاب های تئاتر می پردازد و می افزاید: «حقیقت این است كه بچه های تئاتر، كمتر برای كتاب هزینه می كنند. چون دوست دارند كه كتاب به آنها هدیه شود. هدف انتشارات نمایشی هم همین است یعنی انگیزه اصلی ما از چاپ كتاب، جنبه حمایتی دارد. اصولاً نشر تئاتر چندان وضعیت خوبی ندارد و تیراژهای ۲ یا ۳ هزار نسخه به طور كامل فروش نمی رود. البته در این میان كتاب هایی هم وجود دارند كه از آنها استقبال می شود. مثلاً كتاب «نمایشی جهت» كه به چاپ سوم رسیده است یا این كه چاپ اول كتاب «كارگردان های تئاتر چه می گویند» به پایان رسیده است.اما هدف ما به فروش كتاب بر نمی گردد، شاید نخستین چیزی كه به ذهن ناشر خصوصی می رسد، فروش كتاب است. اما برای نمونه ما كتاب «تعزیه خوانی» اثر صادق همایونی را چاپ كرده ایم. شاید هر كسی توان خرید این كتاب را نداشته باشد.اما هدف ما این بوده كه یك یارانه بدهیم و چنین آثار ارزشمندی ثبت و ماندگار شوند.»

... شاید یك حركت؟

امید بی نیاز