زیستگاه های یوزپلنگ در ایران

زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت كویر است كه بخش هایی از استانهای كرمان, خراسان, سمنان, یزد, تهران و مركزی را در برمی گیرد اكنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است

زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت كویر است كه بخش هایی از استانهای كرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و مركزی را در برمی گیرد. اكنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. به طور مشخص و كاملا واضحی طی دو دهه اخیر تعداد گزارشهای رسیده از این ناحیه وسیع در مورد مشاهده یوز كاهش یافته و تنها گزارشات معدودی از مشاهده جانور در پارك ملی كویر، مناطق توران، نایبندان، دره انجیر، میاندشت و خوش ییلاق بدست آمده است.

این درحالی است كه بین سالهای ۴۶ تا ۵۷ گزارشاتی از تهران (به خصوص پارك ملی كویر)، سمنان (توران، خوش ییلاق و مناطق اطراف)، خراسان (منطقه میاندشت و مناطق اطراف طبس)، یزد (منطقه كالمند و مناطق دیگر اطراف بافق، مهریز، تفت و شهر یزد)، اصفهان (منطقه موته و كلاه قاضی)، فارس (پناهگاه حیات وحش بهرام گور)، كرمان (منطقه خبرو روچون)، مازندران (پارك ملی گلستان)، هرمزگان (اطراف حاجی آباد) و نیز گزارشات غیر مكتوبی از سیستان( اطراف هامون صابری) و بلوچستان (بمپور) و حتی نفت شهر در استان كرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.

این روزها پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، پارك ملی خارتوران سمنان به همراه سه منطقه دیگر یعنی پارك ملی كویر و مناطق دره انجیر و بافق از معدود مكان هایی اند كه هنوز یوز در آن ها مشاهده می شود و از جمعیت های اندك باقی مانده این جانور باشكوه پشتیبانی می كنند. (جوكار، هومن ،پایان نامه كارشناسی دانشگاه آزاد واحد تهران شمال، ۱۳۷۸)

۱) پارك ملی كویر استان سمنان، مساحت ۴۰۰،۰۰۰ هكتار، ۴ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۴-۶ قلاده. پارك ملی كویر در ۵۰ كیلومتری جنوب غربی تهران است. این منطقه كه زمانی «آفریقای كوچك» نامیده میشد یك زیستگاه غنی از نظر تنوع زیستی در کشور است. گونه‌های حیوانی منطقه عبارتند از: جبیر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، كفتار، پلنگ، گرگ، و گونه‌های نادر گربه‌سان كوچك ازجمله گربه‌شنی و کاراکال است.

۲) پارك ملی، پناهگاه حیات وحش و ذخیره‌گاه زیست‌کره خارتوران استان سمنان، مساحت ۱،۴۰۰،۰۰۰ هكتار، ۵ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۱۰-۱۴ قلاده. خارتوران یكی از مهمترین و ارزشمندترین مناطق ویژه تحت نظارت سازمان حفاظت از محیط زیست میباشد و مجموعه‌ای از تقریباً تمامی گونه‌های جانداران صحرایی ایران از جمله جبیر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، كفتار، پلنگ، گرگ، یوزپلنگ را پناه میدهد و یكی از دو پناهگاه باقیمانده برای گور است. تعداد گورهای موجود در این پارك ملی ۲۵۰ الی ۳۰۰ رأس برآورد شده است.

۳) پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس شمال شرق استان یزد، ۱،۵۰۰،۰۰۰ هكتار، ۴ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۱۲-۱۵ قلاده. این منطقه از جدیدترین مناطق تحت کنترل سازمان حفاظت از محیط زیست بوده و در زمره مهمترین زیستگاه‌های یوز قرار گرفته است. انواع وحوش کویری و نیمه‌کویری، از جمله روباه، شاه‌روباه، جبیر، قوچ و میش وحشی، آهو، خرگوش، كفتار، گربه شنی، کل و بز وحشی، و گرگ در این منطقه دیده می شوند.

۴) منطقه حفاظت شده بافق استان یزد، ۱۵۰،۰۰۰ هكتار، ۲ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۴-۶ قلاده. بافق در ۱۰۰ كیلومتری شرق یزد است و آب و هوایی بسیار خشك دارد. گونه‌های حیوانی این منطقه آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، كفتار، پلنگ، و گرگ است.

۵) منطقه شكار ممنوع دره‌انجیر استان یزد، ۱۵۰،۰۰۰ هكتار، ۱ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۳-۵ قلاده. این منطقه دارای محیطی زیست شكننده و آسیب‌پذیر بوده و از پوشش گیاهی فقیری برخوردار است. گونه‌های جانوری از قبیل جبیر، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی در این منطقه مشاهده می شود.

● مخاطرات

عواملی چند بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید میكند که از آن میان میتوان به دو عامل اصلی اشاره کرد.

▪ نخست:

تخریب و بهم‌ریختگی زیستگاه که ناشی از فرایند تبدیل زمین به بیابان در بخشهای وسیعی از كشور است. در این میان پاركهای ملی و دیگر مناطق حفاظت شده بخصوص مورد تخریب قرار گرفته‌اند كه عمده آن در سالهای ۱۳۶۶ تا ۱۳۶۹ صورت پذیرفته.

▪ دوم: کاهش روزافزون طعمه.

● تخریب زیستگاه:

توسعه كشاورزی و صنایع، اسكان انسانها، معدن‌كاوی، و طرح‌های زیربنایی در اكثر زیستگاههای طبیعی ایران تغییراتی بوجود آورده است. افزایش تعداد دام، بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب، در تخریب و كاستن گیاهان نقش بسزایی داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم‌داران، كه مهمترین طعمه یوزپلنگ میباشد، منتهی شده است. تقریباً تمامی مردم روستایی ساكن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند، و شتر پرورش میدهند.

این مسئله مدت زیادی است كه به‌ مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است. اما امروزه دامداری به تجارتی فراگیری تبدیل شده است و چرای بیش از حد، بخصوص در مناطق حفاظت شده، کماکان رایج است (که در فصول خشک به تغذیه صنعتی بدل میشود). فرایند تبدیل زمین به بیابان بسیاری از مناطقی را كه یوزپلنگ درآن زندگی میكند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیط تخریب شده، كه دارای ارزش اقتصادی یا حیات وحش اندكی میباشد، تبدیل كرده است.

در چنین شرایطی، مناطق حفاظت شده به مکانهایی ایده‌آل برای چرای دام تبدیل می شوند. امروزه زیستگاه یوزپلنگ پراكنده است و عمده‌ترین این مناطق كه هنوز حیات وحش را حمایت میكند در ایران قرار دارد. ارتفاع اكثر این مناطق بین ۱۰۰ تا ۶۰۰ متر است و ویژگی آنها تپه‌های کم ارتفاع و رویش گیاهی پراكنده است. بیشه‌زارها تخریب شده‌اند، رودها به خشکی گراییده‌اند، مگر پس از بارندگی سنگین، و تعداد بسیار كمی گوسفند وحشی، بز، آهو، و یوزپلنگ باقی مانده است.

● تهدیدهای غیرزیستگاهی:

شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شكار همبستگی کامل دارد. اكثر شكارچیان غیرقانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم‌شناختی آگاه نیستند و شكار غیرقانونی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می آید. علاوه بر شكار غیرقانونی، سالانه حدود یك میلیون مجوز شكار با سهمیه ۳۰۰ گلوله به‌ طور رسمی صادر می شود. باید به تمامی این تهدیدها بهره‌برداری تجاری از گونه‌های خاص را نیز افزود که به صورت بی رویه ادامه دارد.

گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونه‌های در خطرند. با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باقی مانده در مناطق ، و به خاطر اینکه نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست، با شکار هر یک گربه‌سان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی گونه در حال انقراض وارد میشود. متأسفانه نظارت بر شکار غیرقانونی دشوار است؛ به عنوان مثال، زیستگاه‌های یوز غنی از كانیهای مهم صنعتی و تجاری است كه توسط وزارت صنایع و معادن مورد بهره‌برداری قرارگرفته می شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی شود اما جاده سازیْ مناطق مذكور را برای همگان، از جمله شكارچیان غیرقانونی، قابل دسترس میكند.