نقش شیعیان فاطمی در جنگ های صلیبی

جنگ های صلیبی آن بخش از تاریخ اسلام و مسیحیت است كه بیشتر از منظر غربی ها تحلیل شده و اروپاییان پیش و بیش از مسلمانان به بررسی و پژوهش در مورد آن پرداخته اند این مقاله بر آن است تا با بهره برداری از متون و منابع تاریخی, نقش واقعی شیعیان فاطمی در جنگ های صلیبی را تبیین نماید

جنگ های صلیبی آن بخش از تاریخ اسلام و مسیحیت است كه بیشتر از منظر غربی ها تحلیل شده و اروپاییان پیش و بیش از مسلمانان به بررسی و پژوهش در مورد آن پرداخته اند. مسلمانان خصوصا نخبگان آن ها در قرون پنجم و ششم هجری, به جنگ های صلیبی, به عنوان یك حادثه درجه دوم نگاه كرده اند. این دیدگاه علاوه بر فرعی دانستن جنگ های صلیبی, در مدرسه تاریخ نگاری اسلامی هم اثر گذاشت و این تإثیر, در نادیده گرفتن نقش تاریخی اسماعیلیان متجلی شد, به طوری كه مقاومت و پایداری فاطمیان مصر در مقابل صلیبی ها مورد غفلت قرار گرفت و حتی آن دولت به عنوان دعوت كننده صلیبی ها به مشرق زمین معرفی شد. این مقاله بر آن است تا با بهره برداری از متون و منابع تاریخی, نقش واقعی شیعیان فاطمی در جنگ های صلیبی را تبیین نماید.

●پیش گفتار

اختلافات سیاسی بعد از درگذشت پیامبر(ص), خود موضوع اساسی منازعات فكری و كلامی در قرون بعدی شد. هم چنین آشنایی مسلمانان قرون نخستین با اندیشه ها و آیین های تازه, سوالات جدیدی را در اذهان شكل داد, به گونه ای كه بخشی از افراد جامعه نسبت به بعضی از بنیان های اسلام شبهه نموده و جز گروهی از مردم كه به دور از هر گونه منازعه فكری و سیاسی, روح معنویت را در خود تقویت كرده و در مسیر بزرگداشت ((تصوف)) دل خوش كردند, عموم مسلمانان با روی آوردن به دو حوزه فكری كلام و فقه سیاسی به اختلافات سیاسی دامن زده و آن را تشدید نمودند. اكثریت جامعه اسلامی با الهام از ماجرای ((سقیفه)) و وجوب ((اجتهاد)) در مقابل ((نص)), هر نوع حاكمیت اجتماعی را تإیید كردند. اقلیت جامعه نیز با رد این نظر و در پرتو نصوص دینی و بنوی, اعتقاد به امامت را پذیرفت. از اواسط قرن پنجم كه این دیدگاه و نظریه ها در قالب كتب و رسائل تدوین و دست به دست شد و در كنار دو خلافت مدعی در بغداد و قاهره, دو دولت مقتدر سلجوقی و اسماعیلی با ((درفش و دینار)) و ((برهان و برداشت)) به ترویج و تحكیم این نظریه ها همت گماشتند, بر گسترش بحران های داخلی افزوده شد و حكومت های توجیه گر دو نظریه, دغدغه بقای خویش را بیش از پیش نمایان كردند, به حدی كه در هجوم گسترده صلیبی ها به سرزمین های شرقی جهان اسلام, مروجان نظریه نخست, دولت های طرفدار دومین دیدگاه را بیش از صلیبی ها دشمن داشتند. از سوی دیگر, اسماعیلیان ـ اعم از مستعلویان و نزاریان ـ كه شاخص ترین بخش گروه دوم بودند, با تكیه بر فلسفه انسان شناسی و جهان شناسی خود, كتاب ((اندیشه سیاسی)) را حكیمانه به رشته تحریر در آورده و با اثرگذاری جدی بر فكر و اندیشه مردم, جغرافیای سیاسی ـ اجتماعی را بر هم زدند. اینان به علت وجود دوره یك صد و پنجاه ساله نخستین كه در ادبیات اسماعیلی از آن به ((دوره ستر)) و در ادبیات استشراق به ((دوره كمون)) تعبیر شده و آمیختگی واقعیت تاریخی با اسطوره, افسانه و حدس از مشخصات آن است, بیشتر از سایر فرقه ها محل مناقشه واقع شده اند.

ضمن این كه ابتكار عمل بخشی از جامعه اسماعیلی ـ نزاریان ـ در مقابله با مخالفان فكری و سیاسی خود به وسیله ترور باعث شد تا نگاه خصمانه اكثریت جامعه اسلامی به آنان تقویت شود, به حدی كه نقش تاریخی این فرقه در جغرافیای اسلام, از جمله نقش آن ها در جنگ های صلیبی, به شایستگی دیده نشود.

شرق شناسان نیز این واقعیت تاریخی را كتمان كردند; زیرا خود در طول ((جنگ های صلیبی)) با ترور پادشاه صلبی بیت المقدس و فرزند حاكم صلیبی انطاكیه و... به دست اسماعیلیان, از این حربه آسیب دیدند. ضمن این كه اساس فعالیت های خاورشناسی و اسلام شناسی آنان با عبور از منابع اهل سنت شكل گرفته بود و ارائه تصویر خشن از نزاریان به عنوان جریان ملحد و بی دین و شاخ و برگ دادن به عقاید و خیال پردازی درباره هویت تاریخی آنان, نگرش تاریخی ایشان را بیشتر مغشوش كرد. در این میان, اسماعیلیان مستعلوی یا فاطمیان به عنوان یك نیروی قدرتمند سیاسی در مصر و بخش هایی از شام, بر اساس اندیشه دینی خود با صلیبیون جنگیدند و تا زمان انقراض دولتشان با این دشمنان اصلی مسلمین مصالحه و مسامحه نكردند.

●فاطمیان و جنگ صلیب

در اواخر قرن پنجم هجری با توجه به توسعه طلبی سلجوقیان, سلطه فاطمیان در شام رو به سستی گرایید و جز مناطق محدودی از ساحل مدیترانه در جنوب شام در اختیار آن ها نماند.(۱) سلجوقیان نیز همانند فاطمیان قصد داشتند حوزه فرمانروایی رقیب را شهر به شهر تسخیر كنند. اتسزبن اوق(۲) كه فلسطین و سپس دمشق را تصرف كرده بود, در سال ۴۷۰ه" / ۱۰۷۷م. قصد مصر كرد, اما بدر الجمالی وزیر مقتدر فاطمی او را شكست داد.(۳) پس از مرگ ملكشاه سلجوقی, اكثر مناطق شام تحت نفوذ تتش فرزند الب ارسلان قرار داشت و او نیز فلسطین را به ((ارتق)) سپرد. در زمان درگیری صلیبیان در آسیای صغیر و شمال شام, فاطمیان از فرصت درگیری سلجوقیان با صلیبی ها استفاده كرده و فلسطین را از بنوارتق باز پس گرفتند.(۴) از این پس كه مقارن نفوذ صلیبی ها به مناطق مركزی و جنوبی شام است, نقش اسماعیلیان فاطمی در جنگ صلیب آشكار می شود.

●نخستین اتهام

از اتهامات تاریخی علیه فاطمیان, یكی همكاری افضل بن بدر جمالی وزیر دولت فاطمی با مهاجمان صلیبی علیه سلجوقیان است كه توسط تاریخ نگاران اهل سنت و مورخان صلیبی بر كتاب تاریخ افزوده شده است. در میان تاریخ نگاران سنی مذهب ضداسماعیلی می توان از ازدی,(۵) نویری,(۶) ابن خلدون,(۷) سیوطی,(۸) ابن تغری بردی(۹) و ابن اثیر نام برد. ابن اثیر كه دیگران در این برداشت وام دار او هستند, این نظر را با تردید و با عبارت ((الله اعلم)) بیان كرده و درباره فاطمیان می نویسد: ((... و ارسلوا الی الفرنج یدعونهم الی الخروج الی الشام لیمكوه و یكونوا بینهم و بین المسلمین, و الله اعلم)).(۱۰)

از صلیبی ها نیز ریموند آگیل(۱۱) و ویلیان صوری(۱۲) بر حضور سفیران مصری نزد صلیبی ها در انطاكیه تإكید دارند و تاریخ نگاران معاصر نیز با برداشت از این دو منبع بر وجود پیمان همكاری و دوستی فاطمیان و صلیبی ها پای فشرده اند. رنه گروسه می گوید: ((فاطمیان مصر كه نمی توانستند تصرف فلسطین توسط تركان را نادیده بگیرند, هنگامی كه از نبرد میان فرنگیان با ترك ها در انطاكیه آگاه شدند فرصت را برای پس گرفتن استان فلسطین مغتنم شمردند. البته این اقدام خیانتی به اسلام بود, اما در آن زمان مقام وزارت اعظم توسط یك ارمنی مسلمان شده اشغال شده بود كه بدبختانه ایمان اسلامی بسیار ملایمی داشت. این وزیر از دین برگشته كه متوجه شوق و ذوق صلیبیون برای گرفتن اورشلیم نبود, سفیری نزد فرنگی ها به انطاكیه فرستاد و پیشنهاد كرد برای تقسیم متصرفات ترك ها در سوریه و فلسطین پیمانی نظامی منعقد شود; به این ترتیب كه انطاكیه و سوریه به فرنگیان و فلسطین و اورشلیم به مصر تعلق گیرد.

صلیبیون از رد این پیشنهاد خودداری كردند. با آن كه هدف اصلی آن ها اورشلیم بود, از سفیر پذیرایی شایانی شد و دولت مصر را به شدت برای این كار تشویق كردند. هدف اصلی آنان تقسیم نیروهای اسلامی بود و تا زمانی كه انطاكیه به تصرف درنیامده بود, روحیه ترك ها را با یادآوری حمله مصریان به فلسطین تضعیف می كردند. سرفرمانده صلیبیون, بسیار مودبانه, سیصد سر بریده ترك هایی را كه در نزدیكی دریاچه انطاكیه كشته بودند به سفیر مصر تقدیم كرد البته برای استواری پیمان, هدیه ناقابلی بود. پس از آن, دیگر مصریها تردید به خود راه نداده و به ترك های فلسطین حمله بردند و در ۲۶ اوت ۱۹۰۸ اورشلیم را از آن ها پس گرفتند)).(۱۳)

رانسیمان نیز در این باره می نویسد: ((آن گاه كه صلیبیان هنوز در قسطنطنیه بودند, آلكسیوس به ایشان سفارش كرده بود كه سعی نمایند به نحوی با دولت فاطمی مصر كنار آیند. فاطمیان از دشمنان آشتی ناپذیر تركان بودند و با رعایای مسیحی هم كیش خود مدارا می كردند و گذشته از آن همواره آماده بودند تا با سلاطین عیسوی با راه سازش روند. از قرار معلوم صلیبیان این اندرز امپراطور را به گوش نگرفتند, اما در اوایل فصل بهار سفیرانی از طرف الافضل, صدراعظم مقتدر خلیفه خردسال وقت المستعلی, به لشكرگاه صلیبیان در برابر انطاكیه وارد شدند. به نظر می رسد كه الافضل پیشنهادی مبنی بر تقسیم امپراطوری سلجوقیان كرده بود, بدین نحو كه صلیبیان می بایست شمال شام را برداشته و فاطمیان فلسطین را از آن خود می كردند. جای تردید نیست كه الافضل صلیبیان را مگر سربازان مزدور امپراطور نمی پنداشت و با در نظر گرفتن اوضاع و احوال روز و احتمال حمله قریب الوقوع تركان, مطمئن بود پیشنهادش را به جان و دل خواهند پذیرفت. سران باختری, سفیران دربار مصر را دوستانه پذیرفتند, اما خویشتن را پایبند میثاقی معین نساختند. مصریان چند هفته ای در لشكرگاه صلیبیان به سر بردند, سپس به همراه هیإت كوچكی از نمایندگان فرانك ها, با پیش كشی های بسیار كه عمده اش غنائم پیروزی ششم مارس بود, راه بازگشت به میهن خود را در پیش گرفتند)).(۱۴)

((هامیلتون گیپ)) نیز كه به ارسال سفیر از سوی فاطمیان نزد صلیبی ها اشاره كرده, تإكید می كند كه اهل صلیب پاسخ سفیر فاطمی را با اصرار به حمله به بیت المقدس دادند.(۱۵) منابع غربی از سفارت دوم افضل بن بدر جمالی به صلیبی ها در تاریخ ۲۰ جمادیالاول ۴۹۲ / ۱۰ آوریل ۱۰۹۹. در منطقه عرقه(۱۶) سخن گفته اند,(۱۷) در صورتی كه اولا: هیچ یك از متون اسلامی در مورد این سفارت سخنی نگفته اند, و ثانیا: در میان منابع صلیبی, ((فوچه دچارتر)) تاریخ نگار همراه و معاصر جنگ اول صلیبی در كتاب خود به هیچ یك از این دو سفارت اشاره نكرده است. آن چه مسلم است این است كه افضل بن بدر جمالی وزیر فاطمیان پس از آن كه پی به انگیزه حقیقی صلیبی ها برد, در مقابل آن ها ایستاد و در صحنه های متعددی با آن ها جنگید.(۱۸)

●فاطمیان در برابر تهاجم صلیبی

پس از محاصره بیت المقدس توسط صلیبی ها, افتخارالدوله حاكم فاطمی شهر, سیاست دفاعی خود را تقویت كرد و دستور داد به منظور تشدید فشار علیه صلیبی ها, آب چاه ها و چشمه ها جز چشمه ((سلوان))(۱۹) را سمآلود كنند. به گفته ویلیام صوری, این سیاست به منزله ایجاد مانع بزرگی در مقابل صلیبی ها بود.(۲۰) حاكم بیت المقدس نیز مسیحیان ساكن شهر را اخراج كرد.(۲۱)

محاصره صلیبی ها و مقاومت مسلمانان در درون شهر تشدید می شد. در این هنگام تعداد كشتی های جنگی ((ژنوایی)) به فرماندهی دو برادر ماجراجو ((ویلیام امبریاچو))(۲۲) و ((پریموس امبریاچو))(۲۳) به بندر ((یافا))(۲۴) رسید و آن جا را اشغال كرد.(۲۵) در مقابل این تهاجم و در تاریخ شعبان ۴۹۲ / ۱۰۹۹م. افضل بن بدر جمالی با سپاهی بزرگ از مصر بیرون آمد تا محاصره قدس را بشكند.(۲۶) ابن قلانسی در این باره می گوید: ((و انتهت الیهم خروج الافضل من مصر فی العساكر الدثره لجهادهم)).(۲۷)

پس از چندین روز محاصره و تبادل آتش, بیت المقدس در ۲۲ شعبان ۴۹۲ / ۱۵ ژوئیه ۱۰۹۹. سقوط كرد.(۲۸) اقرار تاریخ نگاران صلیبی معاصر جنگ ها(۲۹) بر كشتار بی رحمانه ساكنان این شهر, نظر رانسیمان تاریخ پژوه معاصر غربی را تإیید می نماید:

((صلیبیان كه بعد از آن همه بدبختی و رنج, مستی این پیروزی عظیم عقلشان را زایل كرده بود بی محابا به خیابان ها و كوی و برزن و مساجد و خانه ها ریخته, هر كه را دیدند, از زن و مرد و كودك, بی دریغ به قتل رساندند. سرتاسر بعدازظهر و شب آن روز كشتار مردم ادامه داشت و پرچم تانكرد مهر امان پناهندگان مسجدالاقصی نشد. بامدادان روز بعد, گروهی از سربازان به قهر به مسجد درآمده, تیغ در پناهندگان نهادند)).(۳۰)

●فاطمیان پس از سقوط بیت المقدس

افضل بن بدر جمالی كه با سپاهی مجهز روانه فلسطین شده بود در عسقلان خیمه زد. (۳۱) سپاه صلیبی در سه گروه متشكل و مستقل به فرماندهی گودفروا, روبرت نورمندی و ریمون سن ژیلی در ((سهل مجدل))(۳۲) اردو زد و در نوزدهم رمضان ۴۹۲ / دوازدهم اگوست ۱۰۹۹. به سپاه فاطمی حمله برد(۳۳) و آن را شكست داد.(۳۴)

نویسنده:عبدالله ناصری طاهری

---