پوشش گیاهی خاورمیانه از آغاز تا امروز

دوران نوزیستی نئوژن برای رشد پوشش گیاهی خاورمیانه عصر تعیین کننده ای بود دو رویداد مهم در این عصر فعالیت های کوه زایی بود که تفاوت های اقلیمی و پستی و بلندی را در این منطقه سبب شد

دوران نوزیستی (نئوژن) برای رشد پوشش گیاهی خاورمیانه عصر تعیین‌کننده‌ای بود؛ دو رویداد مهم در این عصر فعالیت‌های کوه‌زایی بود که تفاوت‌های اقلیمی و پستی و بلندی را در این منطقه سبب شد.

رویداد مهم دیگر، عقب‌نشینی بخش شرقی دریای تتیس تا خط ساحلی جدید مدیترانه شرقی است که باعث شکل‌گیری پل ارتباطی بین منطقه اروپا ـ آسیا و آفریقا ـ عربستان شد. با پسروی تتیس، سطح دریای مدیترانه براساس عقاید برخی صاحب‌نظران تا آن حد کاهش یافت که شکل‌گیری و پدیدآمدن اتصالات و پل‌های زمینی را باعث شد.

در خاورمیانه تاثیرات بسیار ژرف‌تر بوده است. با شکل‌گیری پل‌های زمینی در اثر خشک شدن تتیس پوشش گیاهی (فلور مدیترانه‌ای) در گوشه شمال غربی فلات آناتولی شکوفا شد و رشد کرد و به سمت جنوب توسعه یافت و کمربند گسترده‌ای در ترکیه کهن‌(عصر دریای اژه) و کوه‌های سیسیلیا، آمانوس (آلماداغ کنونی در جنوب ترکیه و بخشی از رشته توروس)، لبنان، کاسیوس و آنتی‌لبنان (جبل‌الشارق کنونی در لبنان و سوریه که بلندترین قله آن هرمون است) را اشغال کرد.

● خاورمیانه امروز

اکنون خاورمیانه محل تلاقی سه قاره اروپا، آسیا و آفریقاست. به طورکلی، مقدار بارندگی در این منطقه از شمال به طرف جنوب و از غرب به سمت شرق کاهش می‌یابد و دامنه آن از ۲۵ تا ۲۰۰۰ میلی‌متر تغییر می‌کند.

ارتفاع از سطح دریا نیز در این منطقه از بیش از ۵۰۰۰ متر در کوه‌های البرز تا ۳۹۶ متر پایین‌تر از سطح دریای آزاد در منطقه دریای مرده (Dead Sea) متغیر است. همه این عوامل همراه با عوامل خاک‌شناسی و سنگ‌شناسی، تنوع و غنای گیاهی گسترده‌ای را برای منطقه به ارمغان آورده است. تنوع و غنای گیاهی خاورمیانه باعث پدیدآمدن جنگل‌های سوزنی‌برگ و پهن‌برگ انبوه تا درختچه‌زارهای مدیترانه‌ای، مناطق نیمه‌استپی و استپی، درختزارهای پراکنده و خشک‌ترین بیابان‌های جهان شده است. علاوه بر جنس‌های مونوتیپیک‌(جنس‌های دارای یک گونه) جنس‌های کم‌گونه نیز شمار قابل توجهی دارند.

همچنین از نظر رده‌بندی گیاهی، جنس‌ها‌ و گونه‌های جدا افتاده زیادی در منطقه وجود دارد که نشان دهنده روابط جغرافیای گیاهی شگفت‌آور در خاورمیانه است.

● غنای گونه‌ای در خاورمیانه

شمار گونه‌های گیاهی شناخته‌شده در خاورمیانه بیش از ۱۵ هزار گونه است که اغلب یکساله‌اند و حدود ۵۰ درصد آنها بوم‌زاد یا انحصاری(Endemic) محسوب می‌شوند. شمار زیادی از گونه‌ها از نظر دودمانی در خاورمیانه مربوط به جنس‌های زیر است:

گون (Astragalus): حدود ۸۰۰ گونه علفی یک‌ساله و چندساله در ایران دارد که بسیاری از آنها انحصاری کشور محسوب می‌شوند.

شبدر (Trifolium): حدود ۴۹ گونه علفی یک‌ساله و چندساله در ایران دارد که از نظر علوفه‌ای باارزش هستند.

هزارخار (Cousinia): حدود ۲۱۰ گونه علفی و چوبی معمولا خاردار در ایران دارد و اغلب انحصاری ایرانند یا در محدوده فلورا ایرنیکا پراکنش دارند.

شنبلیله (Trigonella): حدود ۳۲ گونه علفی یک‌ساله و چندساله در ایران دارد که ۹ گونه از آنها انحصاری ایران است.

گون‌آسا (Oxytrophis): حدود ۳۴ گونه علفی در ایران دارد که در مناطق کوهستانی و مرتفع پراکنده و ۲۱ گونه از آنها انحصاری ایران است.

اسپرس (Onobrychis): حدود ۵۶ گونه در ایران دارد که ۲۷‌گونه از آنها انحصاری ایران بوده و دارای ارزش مرتعی و علوفه‌ای بسیار بالاست.

ازمکی (Draba): در ایران هشت گونه گیاه علفی یک‌ساله و چندساله دارد.

قدومه (Alyssum): در ایران ۲۷ گونه یک‌ساله و چندساله دارد که دانه آنها مصرف دارویی دارد و هفت گونه از آنها انحصاری ایران است.

خاکشیر (Erysimum): در ایران ۲۵ گونه علفی یک‌ساله یا چندساله دارد که ۱۳ گونه یعنی بیش از ۵۰ درصد گونه‌ها انحصاری ایران است.

کیسه‌چوپان (Thlapsi): در ایران هشت گونه گیاه علفی یک‌ساله و چندساله دارد که سه گونه از آنها انحصاری ایران است.

فرفیون (Euphorbia): در ایران حدود ۷۰ گونه علفی و درختچه‌ای دارد که ۱۶ گونه انحصاری ایران است.

آلوچه (Prunus): در ایران چهارگونه درختی یا درختچه‌ای دارد و انواع اصلاح شده زیادی از آن در ایران کاشته شده است. میوه‌های آن ارزش خوراکی بالایی برای انسان و حیات وحش دارند.

زالزالک یا ولیک (Crataegus): در ایران ۱۷ گونه درختی و درختچه‌ای دارد که میوه‌های آن ارزش خوراکی زیادی برای انسان و حیات وحش دارند.

پنجه برگ (Potentilla): در ایران ۴۱ گونه گیاه علفی چندساله دارد که از مناطق کوهستانی مرتفع تا چمنزارها و مناطق مرطوب می‌روید.

کما، باریجه یا آنقوزه (Ferula): در ایران حدود ۳۰ گونه گیاه چندساله و دائمی دارد که ۱۴ گونه از آنها انحصاری ایران و اغلب در مناطق کوهستانی و گاهی بیابانی پراکنده‌ است.

کلاه‌میرحسن (Acantholimon): در ایران ۸۳ گونه گیاه علفی خاردار و اغلب پشته‌ای دارد که ۶۶ گونه یعنی ۷۹ درصد آنها انحصاری ایران است و در مناطق استپی و استپی سرد تا مناطق کوهستانی می‌روید. انواع گونه‌های کلاه‌میرحسن از عناصر ایرانو ـ تورانی محسوب می‌شود و از نظر حفاظت خاک ارزش بسیار بالایی دارند.

● مناطق رویشی در خاورمیانه

گستره خاورمیانه محل تلاقی پنج منطقه (Region) مشخص گیاهی اروپا ـ سیبری، مدیترانه‌ای، ایرانو ـ تورانی، صحرا ـ عربستان و سودان ـ زامبزین است:

منطقه اروپاـ سیبری: در قلمرو تمام شمالگان (Holarctic) بزرگ‌ترین منطقه رویشی محسوب می‌شود و شامل بخشی از اروپا و آسیای شمالی است.

منطقه مدیترانه‌ای: این منطقه به دو قسمت فرعی شرقی و غربی تقسیم می‌شود. منطقه مدیترانه در خاورمیانه کمربند نسبتا باریکی در امتداد دریای مدیترانه را می‌پوشاند.

منطقه ایرانو ـ تورانی: استپ‌های گسترده و مناطق بیابانی خاورمیانه را در بر می‌گیرد. دامنه تغییرات دمای روزانه و فصلی و همین‌طور خشکی آن بسیار شدید است. از نظر گیاهان بوم‌زاد بسیار غنی است به‌طوری که ۴۰ درصد گونه‌های شناسایی‌شده بوم‌زاد یا انحصاری هستند.

منطقه صحرا ـ عربستان: کمربند گسترده‌ای از اقیانوس اطلس تا عربستان است. این منطقه بشدت خشک بوده و دارای تابستان‌های گرم، فاقد باران و زمستان‌های کوتاه با بارندگی بسیار اندک (صفر تا ۱۵۰ میلی‌متر) است. این منطقه با ۱۴۰ گونه از نظر غنای گونه‌ای بسیار فقیر است، اما دارای پوشش گیاهی خاص خود است. این منطقه برخلاف فقر گیاهی خود به‌دلیل تنوع پستی و بلندی، سنگ‌شناسی و خاک‌شناسی دارای جوامع متمایزی است.

علی ترک قشقایی